Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

wassen - (groeien)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

wassen 2 ww. ‘groeien, hoger worden’
Onl. wassan ‘groeien, toenemen’ in Uuahson sal ... rehtnussi ‘de gerechtigheid zal toenemen’ [10e eeuw; W.Ps.], ethelo reuon, thar ther ana wassen thie meyston thruvo ‘edele wijnstokken waar de grootste druiven aan groeien’ [ca. 1100; Will.], Tho begunden thie wazzer wahsen uon then tiefen abysson ‘toen begonnen de wateren te stijgen vanuit de diepe afgronden’ [1151-1200; Reimbibel]; mnl. wassen [1240; Bern.].
Os. wahsan (mnd. vassen); ohd. wahsan (nhd. wachsen); ofri. waxa (nfri. waaks(j)e, waachs(j)e); oe. weaxan (ne. wax); on. vaxa (nzw. växa); alle ‘groeien, groter worden’, < pgm. *wahsan-. Daarnaast got. wahsjan (sterk) en misschien on. vexa (zeldzaam, zwak) < pgm. *wahsjan-.
Verwant met: Grieks aéksein, aúksein, auksánein; Sanskrit vakṣ-; Avestisch uxšiia-; alle ‘groeien’, < pie. *h2ueks-, *h2uoks-, *h2uks- (LIV 288), s-afleiding (met assimilatie) van de wortel *h2ueg- ‘groot worden, sterk worden’ (LIV 274), waaruit van de variant *h2eug- verder nog: Gotisch aukan ‘vermeerderen’ (zie verder → ook); Latijn augēre ‘id.’ (zie ook → auteur, → inauguratie); Sanskrit ójas- ‘kracht’; Litouws áugti ‘groeien’.
In het Standaardnederlands is het gewone woord → groeien; wassen komt vrijwel alleen nog voor in vaste verbindingen als wassende maan ‘gestalte van de maan tussen nieuwe maan en volle maan’, wassend water ‘stijgend waterpeil’, uit de kluiten gewassen ‘flink van postuur, opgewassen zijn tegen’, en in afleidingen, bijv. → aanwas ‘groei’, → gewas ‘gekweekte plantensoort’, → volwassen ‘volgroeid’.

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

wassen2* [groeien] {oudnederlands wahson 901-1000, middelnederlands wassen} oudsaksisch, oudhoogduits wahsan, oudfries waxa, oudengels weaxan, oudnoors vaxa, gotisch wahsjan; buiten het germ. latijn augēre [doen groeien], grieks aux(an)ein, (< ∗awexein) [idem], litouws augti [groeien], oudindisch vakṣayati [hij doet groeien] (vgl. ook).

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

wassen 1 ww. ‘groeien’, mnl. wassen (wies) onfrank. wahson, os. ohd. wahsan (nhd. wachsen), ofri. waxa, oe. weaxan (ne. wax), on. vexa, vaxa, got. wahsjan ‘groeien, toenemen’. — gr. aéksō ‘vermeerderen’, oi. perf. vavákṣa ‘wies’, lat. auxilium ‘hulp’, lat. aukstas, lett. aûksts ‘hoog’, toch. A auks-, Β oks- ‘groeien’, van de idg. wt. *au̯eg ‘vermeerderen’, vgl. oi. ugrá- ‘geweldig’, lat. augeō ‘vermeerderen’, lit. áugu, áugti ‘groeien’, en mnl. ōken ‘vermeerderen’, os. ōkian, ohd. ouhhōn, oe. ēacian, on. auka, got. aukan (IEW 84-85). — Zie: woeker.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

wassen ww., mnl. wassen (praet. wies). = onfr. wahson, ohd. wahsan (nhd. wachsen), os. wahsan, ofri. waxa, ags. weaxan (eng. to wax), on. vexa, vaxa, got. wahsjan “groeien, toenemen”. Sterk ww. van de 6de klasse; overgang naar de redupliceerende flexie ook in ’t Ags. Verwant met gr. a(w)éxō “ik vermeerder”, av. vaxšaiti “hij laat groeien”, uxšyeiti, oi. úkṣati “hij groeit” (perf. vaváksa). De idg. basis aweqs- is een verlenging van aweg- (zie bij ook en woeker; waken en verwanten zijn zonder voldoenden grond hierbij gebracht); vgl. voor ’t formans vooral het nomen *auges-, oi. ṓjas- “kracht”, verder lat. auxilium “hulp”, gr. aúxō “ik vermeerder”, lit. áuksztas “hoog”; ook ier. ôs, uas “boven”?

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

wassen (slot). Ier. ôs, uas ‘boven’ wsch. niet in dit verband.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

wassen ono.w. (toenemen), Mnl. id., Onfra. wahson, Os. wahsan + Ohd. id. (Mhd. wahsen, Nhd. wachsen), Ags. weaxan (Eng. to wax), Ofri. waxa, On. vaxa (Zw. växa, De. vokse), Go. wahsjan: Germ wrt. wehs + Skr. wrt. ukṣ, Ze. uchs, Gr. auxánein: Idg. wrt. u̯eqs = groot worden, verwant met den wortel van wakker en wekken.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

G.J. van Wyk (2003), Etimologiewoordeboek van Afrikaans, Stellenbosch

5was ww. (verhewe)
Groei, groter word.
Uit Ndl. wassen (al Mnl.). Eerste optekening in Afr. in Patriotwoordeboek (1902).
D. wachsen (8ste eeu), Eng. wax (ongeveer 897).

S.P.E. Boshoff en G.S. Nienaber (1967), Afrikaanse etimologieë, Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns

was III: ww., groei, toeneem (alleen subst. in ss. soos aanwas en afl. soos wasdom); Ndl. wassen (Mnl. wassen, by Kil wassen), Hd. wachsen, Eng. wax, Got. wahsjan, hou verb. m. Lat. augēre, “vermeerder”, en auxilium, “hulp” (vgl. Eng. auxiliary) en m. Gr. auxanein/auxein, “vermeerder”, asook m. Ndl./Afr. ook.

Thematische woordenboeken

T. Pluim (1911), Keur van Nederlandsche woordafleidingen, Purmerend

Wassen (groeien), van den Germ. wt. wehs, Idg. weks, uks = sterker worden, groeien.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

wassen* groeien 0901-1000 [WPs]

Overige werken

Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.

au̯eg-, u̯ōg-, aug-, ug- ‘vermehren, zunehmen’, mit s-Formans au̯ek-s-, auk-s-, u̯ek-s-, uk-s-

Ai. ugrá- ‘gewaltig’ (Komp. Sup. ṓjīyas-, ṓjiṣ̌ṭha- ‘der kraftigere, kräftigste’) = av. ugra- ‘stark, kräftig’ (Komp. Sup. aoǰyah-, aoǰišta-).
lat. augeō, -ēre ‘vermehren’, auctor (= umbr. uhtur) ‘Urheber usw.’, auctiō ‘Versteigerung’, augmen(tum) ‘Zuwachs’ (= lit. augmuõ ‘Wachstum’, ai. ōjmán- m. ‘Kraft’), augur ‘Weissager’ aus *augos ‘Vermehrung’ (WH. I 83);
got. aukan (Prät. aíauk), auknan ‘sich mehren’, ana-, bi-aukan ‘hinzufügen’, ahd. ouhhōn, as. ōkian ‘vermehren’, ags. ēacian ‘zunehmen’, īecan ‘mehren’, anord. auka (Prät. jōk und aukađa) ‘vermehren’, st. Partiz. ags. ēacen, as. ōkan ‘vermehrt, schwanger’;
lit. áugu, áugti (dehnstufig) ‘wachse’, auginù, -ìnti ‘wachsen lassen, erziehen’, ablautend pa-ūgė́ti ‘heranwachsen’, ũgis ‘Wuchs, Jahreswuchs’, lett. aûdzêt, aûdzinât ‘aufziehen’, apr. auginnons Part. Perf. Akt. ‘gezogen’, alett. aukts ‘hoch’ = lat. auctus, lett. aũgt ‘wachsen’, wie auch thrak. Αὐθί-παρος ‘Hohenfurt’, apr. Aucti-garbin, aucktai-rikijskan ‘Obrigkeit’, aucktimmien ‘Vorsteher’, woneben mit dem s des -es-St. (s. unten) lit. áukštas, lett. aûksts ‘hoch’ (: lat. augustus ‘erhaben’), apr. auck-timmiskan f. (Akk.) ‘Obrigkeit’, apr. aūgus ‘geizig’ (als ‘mehrend’), lit. áugumas, lett. aûgums ‘Wachstum’;
es-St. ai. ṓjas- n. ‘Kraft, Stärke’, av. aoǰah-, aogah- (ebenso r-St. aogarǝ) ‘Kraft, Stärke’, lat. augustus s. oben (ebenso lit. usw. áukštas); dazu mit s im Verbum:
ai. vákṣaṇa-m ‘Stärkung’, vakṣáyati ‘läßt wachsen’, av. vaxšaiti ‘läßt wachsen’, woneben mit schwächster Wzstufe ai. úkṣati ‘erstarkt’ (Perf. vavákṣa), av. uxšyeiti ‘wächst’; got. wahsjan ‘wachsen’ (= ai. vakṣayati, idg. Iter.-Kaus. *u̯okséi̯ō; damit verband sich das ō-stufige Perf. wōhs zum Paradigma; s. Brugmann IF. 32, 180, 189);
gr. ἀ(ϝ)έξω ‘mehre’, ἀέξομαι ‘wachse’; αὔξω, αὐξάνω ‘vermehre, ‘steigere’, lat. auxilium ‘Hilfe’ (ursprüngl. Pl. -iа ‘Verstärkungen, Hilfstruppen’, N. Pl. eines auxilis ‘zur Verstärkung dienlich’);
anord. vaxa, vexa ‘wachsen’, ahd. wahsan, nhd. wachsen, wuchs, wozu z. B. got. wahstus ‘Wachstum, Wuchs, Leibesgröße’, ahd. wa(h)smo ‘Wachstum’ u. dgl.; toch. A oksiš ‘wächst’, A okšu, В aukšu ‘alt’; nach Van Windekens Lexique 79 auch hierher AB oko ‘Frucht’, A okar ‘Pflanze’; dagegen Pedersen Tochar. 227.
Hierher mit Dehnstufe u̯ōg-: got. wōkrs m. ‘Zins’, ags. wōcor f. ‘Nachkommenschaft, Zins’ (vgl. gr. τόκος in denselben Bedeutungen), ahd. wuohhar m. ‘Ertrag des Bodens, Leibesfrucht, Nachkommenschaft, Gewinn, Zins, Wucher’ (dazu steir. wiech ‘ausgiebig, üppig, blätterreich’ als Umlaut? Etwas anders Schroeder Abl. 57 f.), da in der nicht mit s erweiterten Wzf. au̯eg- die Stufe u̯eg- in air. fēr, cymr. gwair ‘Gras’ belegt ist; wohl mit derselben Ablautstufe ai. vā́ja-ḥ ‘Kraft, Gut, Reichtum, Wettpreis, Wettlauf, ursprüngl. ‘rasche, erfolgreiche Energie’, Oldenberg ZdMG. 50, 443 ff.

WP. I 22 f., WH. I 82 f., 850, Feist 67, 541, 572, Pedersen Tochar. 227.

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal