Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

ut - (eerste toon van de toonladder)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

do zn. ‘eerste toon van de toonladder’
Vnnl. do ‘eerste toon van toonladder’ [17e eeuw; WNT ut].
De reeks van zes diatonisch opvolgende tonen ut, re, mi, fa, sol, la werd door Guido van Arezzo in de 11e eeuw samengesteld aan de hand van de eerste lettergreep van elke regel van een hymne gewijd aan de heilige Johannes: Ut queant laxis resonare fibris, mira gestorum famuli tuorum, solve polluti labii reatum, Sancte Ioannes (Opdat uw dienaren het wonderbaarlijke van uw daden ontspannen kunnen verklanken, ontsla, Heilige Johannes, de schuld van hun bezoedelde lippen). Later wordt de si (van Sancte Iohannes) toegevoegd en in 1659 wordt ut door het beter te zingen do (van Dominum) vervangen.
In de 19e eeuw veranderde John Curwen de sol in so, zodat alle lettergrepen open werden, en de si in ti, zodat de namen van de tonen elk een eigen beginletter hadden. In het NN heeft men deze twee nieuwe nootnamen overgenomen, maar in België zijn ze nagenoeg onbekend.
Zie ook → gamma.
Lit.: T. Willemze (1991) Spectrum Muzieklexicon, 248-249, 454-455

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

ut [eerste toon van de toonschaal] {1567} < latijn ut, door Guido van Arezzo (ca. 990 - ca. 1050) voor zijn zestonensysteem afgeleid uit de hymne ter ere van Johannes de Doper Ut (queant laxis) Re(sonare fibris) Mi(ra gestorum) Fa(muli tuorum) Sol(ve polluti) La(bii reatum) S(ancte) I(oannes) [Opdat uw dienaren het wonderbaarlijke van uw daden luidkeels kunnen verklanken, ontsla, Heilige Johannes, de schuld van hun bezoedelde lippen]; de muzieknotering is zodanig, dat re een toon hoger ligt dan ut, etc. Later is ut, omdat de syllabe niet geschikt is om te worden gezongen, vervangen door het willekeurig gekozen dò; toen de middeleeuwse toonladder zich ontwikkelde tot de diatonische en men een zevende noot moest aangeven, heeft men na tal van andere suggesties gekozen voor si uit Sancte Ioannes → solfège.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

S.P.E. Boshoff en G.S. Nienaber (1967), Afrikaanse etimologieë, Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns

ut I: laagste toon i. d. natuurlike toonskaal, in gebr. v. d. 11e tot d. 17e eeu, toe dit d. do vervang is.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

ut eerste toon van de toonschaal 1567 [WNT] <Latijn

Overige werken

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal