smelleken* [dwergvalk] {1838} waarschijnlijk een verkleinvorm van middelnederlands smeerle [dwergvalk] (vgl. smirrel).

smeerling. Nnl. smelleken (met zuidelijk -ken) is wsch. een brab. vorm, die van het valkenierscentrum Valkenswaard uit in de algem. taal is gekomen.

smierel, zn.: soort duif. Br. smerel, smierel, smirrel ‘soort duif, dwergvalk, Falco columbarius’. Mnl. smeerle ‘dwergvalk’, Vnnl. smerlin, merlin ‘dwergvalk, smerlijn’ (Kiliaan). Ohd. smërlo, smiril, Mhd. smirl(e), smerille, Mnd. smerle, D. Schmerl, On. smyrill. Uit Germ. smiril ook Ofr. esmeril, Fr. émérillon, Oprov. esmirle, It. smeriglio, Sp. esmerejon. Ndl. smelleken door ass. rl/ll < smerlekin.

smeerle (ZO), smerel (Gb,W), smierel (Gb), zn. m.: soort duif, dwergvalk, Falco columbarius (W, ZO), zwarte roodstaart, Phoenicurus ochruros (Gb). Mnl. smeerle 'dwergvalk', Vnnl. smerlin, merlin 'dwergvalk, smerlijn' (Kiliaan). Ohd. smërlo, smiril, Mhd. smirl(e), smerille, Mnd. smerle, D. Schmerl, On. smyrill. Uit Germ. smiril ook Ofr. esmeril, Fr. émérillon, Oprov. esmirle, It. smeriglio, Sp. esmerejon. Ndl. smelleken door ass. rl/ll < smerlekin.

smierel (DB, O), zn. m.: dwergvalk, smerlijn (DB), wild hoen (O), wilde eend, smient (DB), soort duif (DB), slank mens (DB), schurk (O). Mnl. smeerle, ‘dwergvalk’, Vroegnnl. smerlin, merlin ‘aesalo, smeriglius & smerlinus, ismerlus, smerla, smerlus, smerillus’ (Kiliaan). Ohd. smërlo, smiril, Mhd. smirl(e), smerille, Mnd. smerle, D. schmerl, On. smyrill. Hieruit ook Fr. émérillon, It. smeriglio(ne). Samenst. smierelaande ‘eend die op de smerlijn lijkt’. Afl. smierlachtig, smierlig, smierlen ‘guitig kijken, scheelzien’.

Smirrel Naam voor het Smelleken bij Houttuyn 1762 (p.166). Hij komt nagenoeg overeen met westvlaams Smierel of Smierl [De Bo 1873/1892; WVD 1996]. Robert 1993 (sub Émerillon = Smelleken) gaat uit van oudnederfr *smiril. Meer sub Smelleken.
De naam wordt al zo lang gebruikt in verband met het gebruik van de soort in de Valkerij.

Smelleken Falco columbarius Linnaeus 1758 Een kleine Valk (de uitgang -ken is een verkleiningsuitgang; het woord is onzijdig), die de Lage Landen op de trek bezoekt. Ondanks zijn kleinheid is het een felle Roofvogel; hij werd gebruikt (vaak door de dames) in de Valkerij. ♂ en ♀ zien er verschillend uit.
BENOEMINGSGESCHIEDENIS Houttuyn 1762 (p.166) vermeldt Smirrel (welke nog steeds een volksnaam in Limburg zou zijn [B&TS 1995]; WLD ‘behandelt’ het Smelleken niet). Deze naam is wellicht (om wat voor misverstand dan ook¹) overgegaan op een “soort van duif met witte hals en kraag” [vD 1970; vDE 1993]. Mnl Smeerle, Smarel, Smerel en Smerle stonden voor “dwergvalk” (het Smelleken dus), evenals mnl Meerle, Maerle en Marle [MH 1932; vDE 1993]. Ook N Smerlijn en Merlijn (vgl. E en D Merlin). D (ook) Schmerl, Schmerling [Van Beckum 1952], mhd Smirlin, Mirle ‘Falco parvus’ bij Albertus Magnus 1262/1280, exact hetzelfde nog bij Jonston 1660 (Tab.XIII), ws. via Gesner 1555, ook mhd smirel; ohd smerlo, smirlî(n), smiril [Mackensen 1985; Schlegel & Verster 1844-1853]; ijsl/oudnoords Smyrill [AEW 1962; NAE 1958]; faerös Smiril [Løppenthin 1976].
De vormen zonder begin-s zijn vermoedelijk in het oudf² ontstaan. Zo veronderstelt Lockwood (p.103) dat merlyon (c.1325) in de E literatuur gekomen is. Er is ook Mirle bij Albertus Magnus. Bij Thomas van Cantimpré 1233/1248 luidde de naam Merilio (mv. “Merilliones”) en Van Maerlant c.1266 vertaalde met “Merulus” en “Marel” (Leids handschrift: “Merulus dats eens marels name”; Brussels handschrift: “Merlicus es des smerles name”; Haags en Amsterdams handschrift: “Merilic dat es des smarels name”; hierin is “Merilic” ws. een verschrijving van “Merilio” bij Van Cantimpré).
ETYMOLOGIE N Smelleken is niet anders dan het verkleinwoord van mnl Smerle, Smeerle; NEW 1971 poneert <*Smerlekîn. [Smelleken <*Smergelken [Eigenhuis 1990, DB 12(5): 238] is een minder voor de hand liggende mogelijkheid (gezien de mnl woorden) en vergt ook een hypothetische letter méér.] De etymologie van mnl Sme(e)rle/ohd smerlo is nog onduidelijk [Mackensen 1985], maar de l hierin wordt als behorend tot een verkleiningssuffix herkend [Lockwood 1993]. De betekenis van het grondwoord zou eveneens met succes in ‘klein’ gezocht kunnen worden [AEW 1962]. Te denken valt aan sme- (<ohd smâhi ‘klein’ (zie bij Smient!)) + ar- ‘arend’ + umlautsfactor; een steun daarvoor kan de D volksnaam Merlinadler zijn [Hennicke 1905].
De naam heeft zich in de romaanse talen ontwikkeld tot (/is beïnvloed door) een naam voor een mineraal gesteente dat als slijpmiddel bekend stond/staat, in het N smergel of amaril <Gr smúros, smúris (It Smeriglio = 1. Smelleken en 2. smergel; portugees Esmerilhao; Sp Esmerejón;F Faucon émerillon <F Esmerillon [Houttuyn 1762; Robert²] <oudnederfr *smiril). Er is een overeenkomst tussen Valk in kwestie en het gesteente, namelijk de kleur (met name de blauwachtige kleur van de bovendelen van het volwassen Smelleken). Zowel de kleur als het gesteente zijn in diverse andere namen tot uitdrukking gebracht. Een friese volksnaam is Blauwe Gier, een E (in Sussex en Yorkshire) Blue Hawk. Met betrekking tot steen of gesteente: zweeds Stenfalk, fries Stienfalk, vlaams Steenvalkje [WVD], de E volksnamen Stone Falcon en Stone Hawk, schwyzerdütsch Staifalkli en de niet meer gebruikte wetenschappelijke naam Falco lithofalco Gmelin 1788 (weliswaar kan dit eventueel ook duiden op een rotsachtig broedgebied).

==

¹ Een D volksnaam voor het Smelleken luidt: Sperber mit weissem Nackenring [Hennicke 1905].

² Robert 1993: “émeri [‘amaril, smergel’] <esmerill (13e eeuw) <Lat smyris <Gr smúris”; uit een geciteerd gezegde met “émeri” blijkt dat het spul bij het publiek bekend was; “émerillon [verkleiningsvorm van het vorige woord; = Smelleken] <esmerillon (12e eeuw) <oudf esmeril <francique [taal die men in de Rijnstreek sprak, oudnederfrankisch] *smiril”. Uit de opgegeven tijdsopgaven behoeft niet noodzakelijkerwijs te worden geconcludeerd dat het woord esmerillon ouder zou zijn dan het woord esmerill. Het Smelleken immers werd graag gebruikt bij de Valkenjacht en liep daarom een grotere kans in geschrift te worden vermeld dan het prozaïsche slijpsteen, wel nuttig in het ambachtsleven, maar niet waard om een gedicht of een boek over te schrijven. Het is de vraag vanaf en tot wanneer de gebruikers van het woord voor de Valkensoort daarin het woord voor het gesteente hebben herkend (ws. nu al heel lang niet meer). De vergelijking met het gesteente smergel (= amaril) in genoemde talen kan echter een volksetymologische aangelegenheid geweest zijn. – Vgl. ook sub Smerlingh en Smeerling. Men kan zich afvragen in welke hoek van Europa de genoemde namen het eerst zijn opgekomen. De Vries 1971 houdt het op Scandinavië (zie sub Smerlingh), maar oudnoords smyrill is alleen maar tot Denemarken beperkt gebleven (van daar naar Faerøer en IJsland); het woord lijkt daarom eerder uit Duitsland afkomstig. Het Smelleken is broedvogel van IJsland, Schotland, Scandinavië, Finland en Rusland. Als wintergast komt hij echter in geheel Europa voor. Het Smelleken laat zich in het veld zelden lang en goed bekijken: dáár zal de naam geïnspireerd op de blauwachtige rugkleur van het ♂, niet ontstaan zijn. Valkeniers dragen hun vogel echter op de handschoen: dán valt de mooie kleur wél op.