schlemiel zn. ‘pechvogel; slappeling’
Nnl. sjlemihl ‘ongeluksvogel’ [1863; Kramers], sjlemiel, schlemiel ‘stakker, pechvogel’ in een orgel voor den sjlemiel [1893; Groene Amsterdammer], Heeren ik ben 'n arme schlemiel [1895; Groene Amsterdammer], een lange of een dunne schlemiel ‘een lange slungel’ [1914; Van Dale].
Ontleend aan Jiddisch sjlemiel, s(c)hlemiel ‘ongeluksvogel, mislukkeling, domkop’, dat ontleend is, via Duits Schlemihl ‘id.’ [voor 1814; Kluge²¹], aan de Hebreeuwse eigennaam Šəlūmīʾēl ‘Selumiël’, letterlijk ‘mijn vrede is God’, opgebouwd uit šālōm ‘vrede, welzijn’ + -ī ‘mijn’ + -ʾēl ‘God’, familiehoofd van de stam van Simeon (Numeri 7:36) en volgens de Talmoed identiek met de tot dezelfde stam behorende sloeber Zimri, die gedood wordt als hij overspel pleegt (Numeri 25:6-15). Ontlening aan Hebreeuws še lō mōʿēl ‘iemand die niet deugt’ (Kluge²¹) is fonologisch onmogelijk.
De betekenis van schlemiel is waarschijnlijk gepopulariseerd door de romanfiguur Schlemihl, in Peter Schlemihl's wundersame Geschichte uit 1814 van de Duitse schrijver Adalbert von Chamisso (1781-1838) waarin de onnozele hoofdpersoon zijn schaduw aan de duivel verkoopt. Chamisso zou de naam hebben ontleend aan het al bestaande Jiddische woord. Het verhaal is vele malen herdrukt en werd in onder meer het Engels (1814), Nederlands (1831) en Frans (1842) vertaald.

schlemiel znw. m. ‘slungel; ongeluksvogel’, eerst nnl. < nhd. schlemihl uit het jiddisch, vgl. hebr. šęlō mō^cīl ‘wie niet deugt, deugniet’ (Lokotsch Nr. 1882).

sjlemiel [sjlemiel’] (mv.: -im, -em, -en, -s), schlemiehl, schlemiel, selmiel, shlemiel, sjemiel, sjlamiel, slamiel, slemiel: slungel; pechvogel, mislukkeling, ‘loser’, stakker, sukkel, zielepoot; slappeling, sul, slome, druiloor, sufferd; mafkees; vr.: sjlemielte; versterking: sjlemiel van zondag; sjlemielig: stom, onhandig; sjlemieligheid; sjlemieliteit: onhandigheid, sulligheid, zieligheid, enz. | Onzeker. Wordt wel in verband gebracht met Sjeloemiël, een van de generaals van de Israelieten bij hun uittocht uit Egypte (Num. 1:6, 2:12, 7:36-41, 10:19) en volgens een bepaalde overlevering dezelfde als Zimrie, die met zijn Midjanietische liefje door Pinches (Pienechas) aan een speer werd geregen (Num.25:14), maar ook met Hebr. sje-lo-mo’il: wie niet deugt. Het Nederlands zal het woord overgenomen hebben via het Duits, waar de sjlemiel vooral furore maakte door ‘Peter Schlemihls wundersame Geschichte’ (1814) van Adelbert von Chamisso (ps. van Louis Charles Adelaide de Chamisso de Boncourt). De Duitse etymoloog Kluge, die het overigens uit het Jiddisch afleidt, brengt de betekenisontwikkeling in verband met een verhaal over een 13e-eeuwse jood Schlemihl, wiens vrouw een kind kreeg nadat hij elf maanden weg was geweest en wie men wijs maakte, dat hij de vader was.

— Maar helaas, het is alles voor niets! De dag zelf is zij ziek. “Louis s’est très bien amusé au bal, selon son rapport c’était très animé. Wat slemilig!”
([1821], uit I. H. VAN EEGHEN, 1964)
— Sjoute Klaas, addesjim, wat ’n sjemielte bin ik, dat Sinteklaas geen vrouw is geweest... (M. DE HOND, 1926)
— ‘We zijn nou eenmaal schlemiele en we blijve ̕ t. En as we nog es wat mazzel hebbe, en we kope ’n broodje met pekelvlees, dan valt ’t ons nog uit de hand op de koop toe. En met de goeie kant naar ondere natuurlijk...’ (JAN MENS, 1938)
— Als hun gevraagd wordt wat nu toch eigenlijk het subtiele verschil is tussen een sjlemiel en een nebbisj, kunnen ze het onderscheid slechts exact definiëren door een gelijkenis. Zeggen ze: ‘Een sjlemiel is iemand, die alles laat vallen, en een nebbisj-mannetje is iemand, die alles voor hem opraapt.’ Of ze zeggen: ‘Een sjlemiel is iemand, die op zijn rug valt en zijn neus breekt.’ (MEYER SLUYSER, 1959)
— ‘Kerootje, kerootje’, roept een vrouw met een zwarte omslagdoek, bij de brug van de Sint Anthoniebreestraat om haar gekookte biet in het zuur aan te prijzen. Ik bauw haar na, met een gemaakt jiddisch accent. Vader kijkt me
verschrikt aan en zegt bestraffend: ‘Je mag arme sjlemielem niet in de maling nemen. Opa heeft ook met een kar handel op straat gelopen toen hij als sigarenmaker geen droog brood meer kon verdienen. Ik hoop dat je dat nooit zult vergeten.’ (SAL SANTEN, 1987)
— De Nederlandse joden speelden een rol van naar het onderworpene zwemende bescheidenheid en ontmoetten daarom weinig weerstanden. Louis Davids was toen het populairste joodje, hij was dan ook de kleine burgerman, die hele kleine burgerman. Moos, de stereotype moppenfiguur, was de slimme schlemiel, vooral toch het laatste. (HERBERT J. KALMANN, 1993)
— Een Jiddische mama heeft het absolute alleenrecht om onredelijk en onberekenbaar te zijn. De gemiddelde joodse papa is haar onderdaan, een schlemiel van de bovenste plank. Buiten de deur mag hij heel wat voorstellen en succesvol zijn, maar thuis is hij de schlemazzel die van alles de schuld krijgt en die zich wel twee keer bedenkt voordat hij zich tegen de aantijgingen van zijn echtgenote verweert. (SIMON HAMMELBURG, 1996)

Zie ook gazerebbe, hobbeljongen, kaalf Mozes, slome duikelaar

slemiel TL 908. Verwijst niet naar Jiddisje oorsprong. Er zijn voor dit veel gebruikte woord diverse etymologieën aangedragen. Ik volsta met verwijzing naar RT s.v.

schlemiel < jidd. etymologie onzeker; ongeluksvogel, domkop.

schlemiel slappeling 1906 [Aanv WNT] <Jiddisch

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.