legende zn. ‘heiligenverhaal, op volksoverlevering berustend verhaal’
Mnl. legende ‘levensbeschrijving van heiligen’ in de gulden legende die uolmaect was te dietsche int iaer ons heeren m^o.ccc^o.lvij^tech ‘de Gouden Legende (een boek met heiligenlevens), die in het Nederlands voltooid werd in het jaar 1357’ [handschrift 1358; De Flou 1923], dan ook ‘levensbeschrijving van één heilige’ in als die legende mi vertrac ‘zoals de levensbeschrijving (van St. Brandaan) mij vertelde’ [1380-1425; MNW-R], oorspronkelijk legende ‘dat wat voorgelezen wordt (uit Bijbel of heiligenlevens)’ in der kercken zanc ende die legende ‘wat in de kerk gezongen en voorgelezen wordt’ [na 1404; MNW]; vnnl. legende ook algemener ‘verhaal over iemands leven’ in Luthers legende [1500-25; WNT], ‘al dan niet op volksoverlevering berustend verhaal’ in legende, ofte historye vande snoode practijcquen ... der dieven [1645; WNT]; nnl. legende ‘overgeleverd verhaal’ in elke straat heeft er hare sage of legende [1842; WNT].
Ontleend aan middeleeuws Latijn legenda, letterlijk ‘dingen die gelezen moeten worden’, ook ‘heiligenleven’ [ca. 870-880; Niermeyer], een afleiding van het werkwoord legere ‘lezen; verzamelen’. Ook Middelnederlands legende had de betekenis ‘dat wat gelezen moet worden’, uit de heilige Schrift of uit heiligenlevens; zowel in het Latijn als in het Nederlands kon zo de betekenis ‘verzameling heiligenlevens’ ontstaan en later het enkelvoud ‘heiligenleven’. De latere betekenissen ‘verhaal over iemands leven, volksverhaal’ zijn ontleend aan Frans légende, dat als oudste betekenis eveneens ‘heiligenleven’ [eind 12^e eeuw; Rey] heeft, maar daarna ook de algemenere betekenis ‘volksverhaal over bepaalde personen of gebeurtenissen’ [16^e eeuw; Rey] kreeg. Voor nog latere Franse betekenissen, die ook weer in het Nederlands zijn ontleend, zie → legenda.
Latijn legere is verwant met: Grieks légein ‘verzamelen, spreken’; Albanees mb-ledh ‘verzamelen’; < pie. *leǵ- (IEW 658). Misschien is ook Latijn lēx verwant, zie → legaal.
Al in het klassiek Latijn zijn van legere vele afleidingen gevormd. Enkele Nederlandse woorden die daarop direct of indirect teruggaan, zijn → lector, → lectuur, → les, → legioen, → collecte 1, → diligence, → elite, → intelligentie, → selectie. Op Grieks légein zijn o.a. gebaseerd de woorden → catalogus, → dialect, → logaritme, en het achtervoegsel → -logie.
Lit.: K. De Flou (1923), ‘De oudste Dietsche vertaling der Gulden Legende’, in: VMKVA 1923, 183-189

legende

In de Middeleeuwen noemden de geestelijken het boek waaruit zij dagelijks godsdienstige stukken in de kerk moesten voorlezen, de legenda, letterlijk: wat gelezen moet worden, een vorm van het Latijnse werkwoord legere: lezen. Dan gaat legende betekenen: het lezen van een Heiligenleven en vandaar: wondervertelling. Pas in veel later tijd gaat men legende bezigen in de zin van: verhaal dat op een overlevering berust en dat dus historisch ongeloofwaardig is.

Onder legende verstaat men ook: het omschrift op de rand van een munt. Men drukte daarop een zinspreuk af om het zogenaamde snoeien van de munt te voorkomen.

legende znw., mnl. legende v. “voorlezing uit de H.S. of een heiligenleven, boek met heiligenlevens, verhaal aangaande een heilige (of een anderen persoon uit de oudheid)”. Uit lat. legenda. In de nnl. bet. “oude overlevering, oud verhaal” staat ’t woord onder fr. invloed.

regende (R), zn. v., uitspr. rezende: verhaal. Met l/r-wisseling< Fr. légende.

Legende (Lat. legenda = wat gelezen moet worden, van legere = lezen). Onder legende verstond men in de middeleeuwen het verhaal van het leven en lijden der Heiligen, dat op den gedenkdag, aan den bedoelden Heilige gewijd, in de kerk moest voorgelezen worden. Later verstond men onder het woord elke poëtische voorstelling van een kerkelijke overlevering in tegenstelling met een wereldlijke (een sage dus); bijv. de legende van Beatrijs. Toch is het woord legende vaak ook op wereldlijke overleveringen toegepast, bijv. door Hofdijk in zijn “Kennemer Legenden.”

legende verhaal van een wonder, sage 1446 [MNW] <Frans