koe zn. ‘vrouwelijk rund’
Onl. kuo ‘koe’ in an cuon folcco ‘tussen de koeien der volkeren’ [10^e eeuw; W.Ps.] kuosmero ‘boter’ (lett. koesmeer) [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. die hadde ene harde scone kuo ‘die had een heel mooie koe’ [1270-90; VMNW], coe, mv. coen [beide 1285; VMNW], paerde. coie ‘paarden, koeien’ [1290; VMNW], .vii. coyen ‘7 koeien’ [1294-97; VMNW].
Os. kō (mnd. ko); ohd. kuo (nhd. Kuh); ofri. kū (nfri. ko); oe. cū (ne. cow); on. kýr (nzw. ko); < pgm. *kwō-.
Verwant met: Latijn bōs (genitief bovis; Frans boeuf) met dialectale b- i.p.v. v- < pie. *g^w-; Grieks boũs; Sanskrit gaús; Lets gùovs; Bulgaars govédo; Oudiers bo; Armeens kov; Tochaars A ko, Tochaars B kau; alle ‘rund (koe, os, stier e.d.)’, < pie. *g^weh₃u-, *g^wh₃eu- (IEW 482), vermoedelijk afgeleid van een wortel *g^weh₃- ‘weiden’, zie → kudde.
Naast de bij -ō-stammen verwachte, en in het Middelnederlands nog voorkomende meervoudsvorm coen, ontstond al vroeg, doordat het niet meer werd herkend als meervoudsvorm, een sterk meervoud coye, coeye, dat op zijn beurt al vroeg in de meeste dialecten en in de standaardtaal vervangen werd door een nieuw meervoud coeyen. De overgangsklank /j/ in deze woorden is ontstaan naar analogie van de vele andere woorden met lange klinker + /j/ + sjwa (Stroop 1996). Zie ook → vlo.
Lit.: J. Stroop (1997), ‘Vlo en vlooien’, in: E. Elffers (red.), Grammaticaal spektakel, Amsterdam, 219-229

koe znw. v., mnl. coe, onfrank. 3de nv. mv. cūon, os. kō, ohd. chuo, ofri kū, oe. cū (ne. cow), on. kȳr. — oi. gāus m. ‘os.’, v. ‘koe’, gr. boũs ‘os, koe’, lat. bōs ‘os, koe’, oiers bō ‘koe’, lett. gùous, arm. kov, toch. A ko, Β keu uit idg. grondvorm *g^u̯ōu- (IEW 482). Men heeft, wel ten onrechte, gedacht aan een woord ontleend aan het sumerisch gu ‘stier’ (Conrady, Ber. sächs. AW 75. 1925, 15-18).

Men verklaart de germ. ū-vormen uit nom. *g^u̯ōus en de ō-vormen uit acc. *g^u̯ōm. Een dialectkaart van koe gaf I. Habermehl in Taalatlas afl. 2, 11 en voor koeien afl. 3, 4.

koe. Men neemt wel aan, dat het idg. woord voor ‘koe’ ontleend is aan sumerisch gu (ouder gud) ‘stier’. Ipsen IF. 41, 175 vlgg.

kooj (zn.) koe; Aajdnederlands kuo <901-1000>.

koe, koeie zn. v.: leren handschoen van straatmakers of metselaars. Genoemd naar het rundsleer, leer van de koe. Vgl. kalf.

koe (de), (ook:) koeievlees, rundvlees. Hij zit vol beperkingen. Hij eet geen koe. Hij drinkt niet, zelfs niet om er het genot aan te ontdekken waar anderen het over hebben (Vianen 1971: 97). - Syn. rund* (2). Zie ook: geit*, varken*; kip*.

Koei snw. Sprw.: Dis nie die koei wat die hardste bulk wat die meeste melk gee nie, grootpraters doen gewoonlik die minste. – Harreb. I, 424: Koeien die meest brullen, geven de minste melk; Harreb. Het hoen, dat het mest kakelt, geeft de meeste eiers niet. – In feitlik dieselfde vorm bestaan die uitdr. ook in Frans en Duits. Vir De Cock Sprw. Vro. bl. 46. Schuermans 269; Rutten 117.

koe. Men kon in de 16de en 17de eeuw ook zweren, hetzij in ernst, hetzij bij wijze van scherts, bij de dieren van Gods schepping of de producten die zij voortbrengen. Zo is overgeleverd by gans koeien, waaruit dan vervolgens by gans koeyenkeese ‘bij de kaas van Gods koeien’ is ontstaan. Aldus De Baere (1940: 152). Deze zweerformules werden tot bastaardvloeken en uitroepen van verbazing, ongeloof e.d. → bok, das, gans (1), haas, hond, kat, kieviet, koekoek, konijn, kraai, muis, slak, varken, vink.

koe, in de volksmond koei, is overgenomen als: Loup kui; Mahican kójak ‘koeien’ met meervoudsuitgang; Munsee Delaware kówey, koj.

1208. De koe bij de horens grijpen (pakken of vatten),

d.w.z. eene moeilijke, gevaarlijke onderneming op de juiste manier flink aanpakken; fri. de kou by de hoarnen pakke of it hynsder (paard) by de team (toom) pakke. De spreekwijze is ontleend aan het vangen van eene koe, die wild rondspringt en die men alleen door haar flink bij de horens te grijpen in zijne macht kan krijgen en kan bedwingen. Vgl. D. Doct. II, 2590: God, onse here, gheeft al goet, maer den osse metten hoornen niet; Servilius, 138*: God geeft den os, mer niet metten hoornen (dii bona laboribus vendunt); zoo ook bij Campen, 13: Godt gheeft die Koe, maer niet by den hoornen, dat herinnert aan de fr. zegswijze Dieu donne biens et boeufs, mais ce n'est pas par la corne; Hooft, Ned. Hist. 231: Zy hebben de koe by de hoornen (ze zijn de grootste moeilijkheden te boven). In sommige streken van Zuid-Nederland zegt men het kalf bij den kop vatten: seffens aanvangen met hetgeen men eigenlijk van zin is, seffens naar zijn doel gaan (Schuermans, 216) en de koe bij 't zeel pakken, de zaak juist en goed aanpakken, zooals 't behoort. In vele talen is de uitdr. bekend; zie Wander, IV, 857 en vgl. fr. prendre le taureau par les cornes; hd. den Stier bei den Hörnern fassen; eng to take the bull by the horns. Naar 't schijnt komt ze bij ons eerst in de 19^de eeuw voor. Harrebomée, V. Eijk en Weiland vermelden haar niet.

1209. Men kan niet weten hoe eene koe een haas vangt,

d.w.z. men kan niet weten, hoe iets heel onwaarschijnlijks toch gebeurt; hoe een dwaze poging, aan wier slagen men twijfelt, toch gelukt. De oudste plaats, waar deze spreekwijze staat opgeteekend, is Campen, 63: mislick waer een Koe een Haese vangt (zie ook De Bo, 547), dat hetzelfde beteekent als de tegenwoordige spreekwijze, en te vergelijken is met: een blint man scoot een quackele (Prov. Comm. 343) of een blint man schiet somtyts wel een craye (Servilius, 35*; Idinau, 80; Taalgids V, 168). Zie verder Westerbaen I, 411: Oock is 't mee al waer bevonden, dat een haes voor snelle honden afgeloopen vrij en los, is gevangen van een os; Hooft, Schijnh. 407: 't Is doch wel geschiedt dat een koe een haes vingAls bewijs dat het inderdaad wel eens gebeurt, diene het volgende bericht, voorkomende in Het Nieuws van den Dag, 6 Oct. 1898, 2^de blad, blz. 6:
Men kan nooit weten hoe een koe nog eens een haas vangt.
In een perceel weiland te Tjerkwerd, bij Workum, is het gebeurd. Daar heeft, naar de Ned. Jager meldt, een koe van den landbouwer S. Ketelaar een haas gevangen. Het dier werd door het rund in het leger verrast, kreeg een fermen tik met een der hoeven en werd vervolgens op de horens genomen. Toen bemerkte de knecht des landbouwers de vreemde jacht en haastte zich het haasje prijs te verklaren.; Focquenbr. Eneas, 83, vs. 8: Zoo vingh de koe een haas; bij Coster, 26, vs. 509 lezen we: Mogelijck of hy een Koe voor een Haes vangt, dat voor eene verbastering moet worden gehouden. In Zuid-Nederland zegt men thans nog: wie weet hoe een koe een haas vangt, syn. van wie weet hoe een advocaat in den hemel komt, voor dat kan misschien gebeuren (zie Joos, 181; 82); Tuerlinckx, 332: een koe kan wel een haas vangen, d.i. een blinde hen vindt soms een korrel; in Limb. men weet niet hoe een peerd nen haas kan vangen ('t Daghet X, 183); Antw. Idiot. 523: Ge kunt niet weten hoedat 'en koei 'nen haas vangt; Waasch Idiot. 200 a: Ge kunt niet weten hoe een boer 'nen haas vangt, al ware 't op 'nen eegtand; vgl. Harreb. III, 211 en het Friesch: de bline (de blinde) het in hazze fongen; bitelje as de kou in hazze fangt (nooit betalen) en in kou kin wol in hazze fange (as hja der mar op wâddet (trapt) of, zooals ook in het stadsfri. gehoord wordt: in een nauw straatsje). Ook in het Provençaalsch der 12^de eeuw komt reeds voor: Ik ben de man, die den wind verzamelt en die met de koe een haas vangt; in 't Grieksch is ook bekend: hij jaagt hazen met een os of jaagt op hazen met een koeZie Dr. H.C. Hesseling in Gids, 1902, 4^de stuk, bl. 102.; het eng. a cow may catch a hare; fr. une vache prend bien un lièvre (verouderd; vgl. Le Roux de Lincy I, 204).

1210. Men noemt geen koe bont, of er is een vlekje aan,

d.w.z. voor een algemeen (slecht) gerucht omtrent iemand bestaat altijd wel eenige grond; immers er is geen rook zonder vuurFr. il n'y a point de fumée sans feu; hd. wo Rauch ist, da ist auch Feuer; eng. there is no smoke without some fire. of er luidt nooit een klok of er is een klippel (Waasch Idiot. 359). In de eerste spreekwoordenverzamelingen luidt deze spreekwijze: men heet gheen koe colle si en heeft wat wits voer haren bolle (Prov. Comm. 500); in de Prov. Comm. 449: men en heet gheen koe blare si en heeft een wit hooft; bij Campen, 7: men heet ghien koe blare, off sie hebbe al wat bonts; 52: men hietet selden een Koe blare, sie hebbe dan eenen bonten vlecke, dat aldaar gelijk gesteld wordt aan een ghemeen gheruchte is selden gheloeghen, dat ook voorkomt bij Servilius, 231* en Sart. I, 6, 88: dat alleman seydt is geern waer, ter vertaling van non omnino temere est, quod vulgo dictitant, dat gelijk staat met Sart. IV, 40: rumor publicus non omnino temere est: men schelt geen koe blaer, of hy heeft wat wits. Hieruit blijkt dat deze zegswijze geene verbastering is van eene andere, die ook bij Campen, 7 voorkomt en luidt: men hiet wel een Koe blare, die nochtans niets wits en heft, men geeft wel eens iemand een naam, dien hij niet verdient. Zie Archief II, 246-249; Mnl. Wdb. I, 1282; Tijdschr. XX, 20; Harreb. III, 398; Schuermans, 269 en voor het Nederduitsch Taalgids V, 153; Eckart, 296; Dirksen I, 51. In het Friesch luidt de spreekw.: der wirdt gjin kou bont neamd of der is in wyt hier (een wit haartje) oan; hd. es heisst keine Kuh Blümlein, sie habe denn ein Blässlein (Wander II, 1672; 1676).

1211. Oude koeien uit de sloot halen,

d.w.z. oude reeds lang vergeten zaken, twisten, grieven weer oprakelen. Bij Servilius, 207 luidt deze spreekwijze laet gheen oude koyen wter grachten trecken in de bet. van ne malorum memineris; bij Sewel, 403: De verdronke koe uit de sloot haalen (de slaapende hond wakker maaken), to revive or renew a quarrel; Halma, 275. De bedoeling zal geweest zijn, koeien die al lang verdronken zijn, weer uit de gracht ophalen, hetgeen we meenen te mogen opmaken uit Gew. Weeuw, II, 24: Zy haalen koejen uit de sloot, die dertig jaar verdronken zijn geweest; Pamfl. Muller n^o. 3338, samenspr. c. 45: Dat zijn oude verdroncken koeyen uit de sloot gehaelt; Pers, 186 b: En alsoo hier door de oude koeyen van 't jaer 49 en 50 wierden uyt de sloot gehaelt. Zie ook nog W. Leevend I, 262; Abr. Bl. 210; V. Janus, 369; III, 36: Oude koeien stil laten liggen; Schoolm. 123. In Zuid-Nederland is deze spreekwijze algemeen in gebruik; Teirl. II, 159: oude koeien uit de gracht halen naast ge moet geen ouwe peerden uit de gracht halen (Antw. Idiot. 1962); zie Joos, 108; 147; Schuermans, 269; Waasch Idiot. 359; Villiers, 65; Volkskunde IX, 204, evenals in het Friesch: hy hellet âlde ky út 'e sleat, waarnaast ook bekend is gjin âlde kestanjes út it fjûr helje, geen oude grieven opperen. Zie verder Harreb. III, 263.

1220. Over koetjes en kalfjes praten,

d.w.z. over onverschillige, onbeduidende zaken praten. Zie Van Effen's Spect. IX, 11: Nadat we so wat van koetjen en kalfjen epraet hadden; bl. 237: Eens mee praaten van het mooi weer, van het courant nieuws, en gelyk men zegt, van 't koeitje, en 't kalfje; Harrebomée, I, 356; Van Eijk, II, 56; Falkl. IV, 115; Schoolm. 18; 't Daghet XII, 190. De uitdr. zal eerst gezegd zijn van boeren, die over hun vee praten (vgl. mnl. spreken van Bouwijns heynst; zie Mloop. II, 796), over alledaagsche dingen, en later in ruimere toepassing in gebruik zijn gekomen. Vgl. Gew. Weeuw. III, 66: Van koeyen en kersseboomen praaten; het gron. over land en zand proaten, d.i. bebouwd en onbebouwd land (Molema, 236 b); Villiers, 65; in Amsterdam: kletse, prate van ouwe Jan en van jonge Jan; fri. prate oer haven en staven; in Zuid-Nederland: van land en zand kouten; van kraaien en duiven spreken (Volkskunde, XIV, 145; Waasch Idiot. 193 b).

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.