Zoekresultaten

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

jonker - (aanspreektitel voor adelborst)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

jonkheer zn. ‘edelman zonder verdere titel’
Mnl. íunchere ‘jonge edelman’ [1201-25; CG II, Floyr.], jonchere [1271-72; CG I, 209]; vnnl. jonghheer, jonck-her [1599; Kil.]. Daarnaast mnl. junker [1296; CG I, 2310], joncker [1449; Debrabandere 2003, 659].
Gevormd uit → jong (mnl. junc, jonc) en → heer. Mnl. /ŋk/ bleef bewaard in vele samenstellingen, zie bijv. ook → lankmoedig, → sprinkhaan. Door verzwakking van de tweede lettergreep ontstond de nevenvorm jonker; het ontstaan hiervan kan ook beïnvloed zijn door de Duitse gewone vorm Junker ‘jonkheer’, die ook is ontstaan uit Middelhoogduits junc hērre, junchērre, juncherre.
In de Middeleeuwen duidde het woord in het algemeen de zoon van een edelman (de heer) aan en meer in het bijzonder een edelman die niet tot ridder was geslagen. Na de riddertijd kon elke edelman jonkheer zijn. Volgens de officiële adellijke titulatuur (vastgelegd in 1815) is jonkheer het predicaat dat gevoerd wordt door ongetitelde leden van adellijke families. De titel jonker had deze status tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1648-1795), maar dient nu alleen als nevenvorm en synoniem van jonkheer. Jonkheer wordt daarnaast soms nog gebruikt in de betekenis ‘ongetrouwde edelman’.
♦ jonkvrouw zn. ‘edelvrouw zonder verdere titel’. Mnl. iuncurówe ‘ongehuwde jonge vrouw’ [1201-25; CG II, Floyr.], joncvrouwe [1268; CG I, 128]. De vrouwelijke tegenhanger van jonkheer, gevormd met → vrouw. In het mnl. meestal ‘dochter van een heer’, maar bij uitbreiding ook voor ‘getrouwde vrouw van adellijke stand’, zie voor deze betekenis verder bij → juffrouw, dat als nevenvorm is ontwikkeld uit joncvrouwe. De hoofdbetekenis bleef ‘ongetrouwde adellijke vrouw’, en onder invloed van Duits Jungfrau ook algemener ‘ongetrouwde vrouw, maagd’. Ook de betekenis ‘dienstmeid’ komt voor. Net als jonkheer is ook jonkvrouw sinds 1815 het officiële predicaat voor ongetitelde leden van adellijke families. Ook jonkman betekende ‘ongetrouwde man, vrijgezel’: mnl. als eigennaam in een Latijnse oorkonde uit Gent: hereditatem hugonis ioncmans ‘het erfgoed van Hugo Jonkman’ [1210; CG I, 3], joncman [1300-25; MNW-R].

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

jonker* [landedelman] {joncker [jongere zoon van een edelman] 1201-1250} verkort uit middelnederlands jonchere [jong edelman], van jong + heer¹.

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

jonker znw. m., laat-mnl. jonker, mnd. nhd. junker, owfri. jonker ‘jong edelman’ is een verkorting van jonkheer.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

jonker znw., laat-mnl. jonker m. = nhd. (Keulsch reeds laat-mhd.) mnd. junker, owfri. jonker m. “jonker, jong edelman”, uit mnl. jonchêre (nnl. jonkheer), mhd. junchē̆rre,? mnd. junkher m. “id.”. Uit het Mnd. on. junkherra, jungherra, junkeri m. “id.”. Jonk- is de onveranderde mnl. sterke vorm van jong. Hierbij ’t v. mnl. joncfrouwe (nnl. jonkvrouw), ohd. juncfrouwa (nhd. jungfrau), mnd. junkvrowe, ofri. juncfrou, joncfrouwe v. “jonkvrouw”. Naar ’t mnd. woord is laat-on. jungfrû v. “id.” gevormd. Beide woorden hebben zich ook op wgerm. gebied door ontleening verbreid. Vgl. juffer.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

jonker m., Mnl. jonchere, verdoffing van jonc here + Hgd. junker; vergel. juffer.

Thematische woordenboeken

K.J. Eigenhuis (2004), Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen, Amsterdam

-jonker Bestanddeel van de vlaamse vogelnamen Panjonker ‘Ringmus’ [Joos 1900], Garsjonker, Gersjonker, Gorsjonker ‘Geelgors en/of Groenling’ en Gosjoenker. Het element betekent misschien ‘(mooi?) vogel(tje)’ als jonker ‘adellijke (jonge) man’ overdrachtelijk werd/wordt opgevat. D Junker Bülow is een volksnaam voor de Wielewaal, ook een mooie (gele) vogel [Wüst 1970].
ETYMOLOGIE N jonker <mnl jonker, joncker, joncher(e), jongheer (letterlijk ‘jonge heer’). Vgl. Juffer.

T. Pluim (1911), Keur van Nederlandsche woordafleidingen, Purmerend

Jonker staat voor jonc-here, zooals juffer voor jonc-ver, en ver is vrouw, bijv.: Ver Brechten zoon = zoon van vrouwe Brecht.

Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

jonker ‘jonkheer; aanspreektitel voor adelborst’ -> Engels younker ‘jonge edelman; jongeman; scheepsjongen; kind’; Deens junker ‘aanspreektitel voor adelborst; spottende aanspreektitel; naam van een persoon in diverse spelletjes’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors junker ‘jonkheer’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds junker ‘aanspreektitel voor adelborst’ (uit Nederlands of Nederduits); Fins junkkeri ‘aanspreektitel voor adelborst’ <via Zweeds>; Russisch júnker ‘onderofficier van adellijke herkomst; jonkheer, grootgrondbezitter’; Oekraïens júnker ‘onderofficier van adellijke herkomst; jonkheer’ <via Russisch>; Wit-Russisch júnker ‘onderofficier van adellijke herkomst; jonkheer, grootgrondbezitter’ <via Russisch>; Azeri yunker ‘onderofficier van adellijke herkomst; leerling van militaire school’ <via Russisch>; Indonesisch yongker ‘jonge edelman’;? Makassaars jôngkoró, salûará-jôngkoró ‘broek van Europese snit met gulp en steekzakken’; Amerikaans-Engels † yonker, younker ‘geprivilegieerd grootgrondbezitter, landheer’.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

jonker* aanspreektitel voor adelborst 1631 [WNT]

Overige werken

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Terug naar vorige pagina