gort zn. ‘gepelde gerst’
Mnl. eerst in de persoonsnaam arnulphus gortemakere [1272; CG I, 231]; dan als zn. in van gurte ‘inzake gepelde gerst’ [1285; CG I, 1021], melc met gortte ‘melk met gepelde gerstekorrels, gortepap’ [1351; MNW-P].
Nevenvorm van → grut met metathese van de -r-, zie verder aldaar.

grut zn. ‘gruis, kleine dingen; verbrijzeld graan’
Vnnl. gruit ‘gort’, gruyte, grutte ‘gierst’ [1599; Kil.], grut ‘grof gemalen haver of boekweit’ en grutten (mv). ‘gerecht daarvan gekookt’ in grutten ‘gruttenpap’ [ca. 1600; WNT], erten, boonen, grut en wortlen [1617; WNT], grut ‘stukjes, brokjes, kleine dingetjes’ in grut, gruys, schulpen of andere vuyligheyt ‘stukjes, gruis, schelpen of andere verontreinigingen (in kalk)’ [1663; WNT], grut beteekend al het geen klein gebrooken is [1681; WNT], kleyn grut ‘uitschot, klein goed’ [1691; WNT]; nnl. overdrachtelijk: het kleine grut ‘de kinderen’ [1840; WNT]; ook het verkleinwoord: grutjes met stroop ‘pap van grutten met stroop’ [1895; WNT].
Dit erfwoord verschijnt in het Nederlands tevens in de vormen → gort, gries zie → griesmeel, → grit, gruwel in → watergruwel, en gruit ‘stof gebruikt bij bierbrouwen; bieraccijns; droesem’, dat als oudste van deze varianten geattesteerd is: onl. gruit ‘bieraccijns’ [999; Slicher van Bath], grut ‘stof bij bierbrouwen gebruikt; bieraccijns’ [1159; Slicher van Bath]; misschien is → gruis ook een van de vormen. In het Vroegnieuwnederlands worden gort, gruit en grut ook wel door elkaar gebruikt en is niet altijd duidelijk welke betekenis aan welke vorm moet worden toegekend.
Ohd. gruzzi (nhd. Grütze ‘grutten, gort(epap)’); oe. grytt (ne. grits ‘grutten, gort’); < pgm. *grutja- ‘in grove stukjes gewreven, grof gemalen’. Hieruit met metathese bovendien: mnl. gorte, gurte, zie → gort; mnd. gürte, gorte ‘gort, grutten’. Daarnaast ablautend oe. grot ‘klein deeltje’ (ne. groats ‘grutten, havergort’) < pgm. *gruta- en on. grautr (nzw. gröt ‘pap’) uit pgm. *grauta-. Afleiding van pgm. *gr-ū-t-, waaruit: onl. gruit (zie boven); os. grūt ‘gruit, gruitbier’; mhd. grūz ‘(zand)korrel’ (nhd. Grauss); ofri. grēt ‘zand’; oe. grūta (mv.) ‘gort, meel’ (ne. grout). Met andere ablaut pgm. *gr-eu-t-, waarbij: mnl. griet ‘steengruis’; os. griot ‘zand, zandkorrel’ (mnd. grēt ‘id.’); ohd. grioz ‘id.’ (nhd. Griess, zie → griesmeel); oe. grēot ‘zand, kiezel’ (ne. grit ‘(steen)gruis; kloekheid’); on. grjót ‘steen’ (nzw. gryta ‘stoofpan, ijzeren pot’); bij deze laatste groep ook Frankisch *greot, waaruit via het Frans → gruis.
Etymologie onduidelijk. Wrsch. verwant met: Litouws grūdas ‘graan’; Kerkslavisch gruda ‘aardklomp’ (Russisch grúda, Tsjechisch hrouda); zonder d-suffix Welsh gro ‘zand’; Oudcornish grou ‘kiezel, gruis’; < pie. *g^hr-eu-d- ‘stuk wrijven’, een uitbreiding bij pie. *g^her- ‘wrijven’ (IEW 459-460), zie ook → gruwen, en → grond, en ook verwant met een andere uitbreiding, pie. *g^hr-eu-b^h, zie → grof.
Volgens IEW bestaat er verband met het Germaanse bn. *graut-, zie → groot, en Oudnoords grautr ‘pap’ (Nieuwzweeds gröt), omdat groot oorspronkelijk ook ‘dik’ en ‘grofkorrelig’ zou betekenen.
Ook Nieuwfrans gruau ‘havergort, grutten’, Oudfrans gruel, Gallo-Romaans *grutellum, met verkleinuitgang ontleend aan Frankisch *grūt; uit de Oudfranse vorm gruel Nederlands (water)gruwel ‘dunne gortepap’ en Engels gruel ‘watergruwel, haverpap’.

gort znw. m., mnl. gorte, gort, mnd. gorte ‘grutjes, gort’, ohd. gruzzi (nhd. grütze), oe. grytt (ne. grit) ‘grutjes, meel’. — Daarnaast staat grut (Kiliaen grutte Zeel.), dat een dial. vorm zonder metathesis van r zal zijn. — Germ. grondvorm *grŭtja, afgeleid van *grŭta vgl. oe. grot ‘klein deeltje’. Ablautsvormen zijn: *greuta in mnl. griet ‘grof zand, steengruis’, os. griot, ohd. grioʒ (nhd. griess > griesmeel), oe. grēot ‘zand, kiezel, strand’, on. grjōt ‘steen’; dan *grauta vgl. on. grautr ‘brij, gort’ en *grūta vgl. mnl. grûte, gruut, nnl. gruit ‘stof voor bierbrouwen’, oudnnl. ook ‘heffe, desem’, mhd. grūʒ (nhd. graus, grauss) ‘zandkorrel, graankorrel’, os. grut ‘gruit, gruitbier’, oe. grut ‘bezinksel, gort, meel’ (ne. grout), ofri. grēt- ‘zand’. — osl. gruda ‘aardklomp’, lit. grudas, lett. grauds ‘graan’, lat. rudus ‘verbrokkelde steen, puin’, gr. chraíō, chraúō ‘licht wonden, schrammen’, chrṓs ‘huidoppervlak’, kymr. gro ‘zand’. — De idg. wt. *ghreu ‘stukwrijven’ is afgeleid van *gher, vgl. gr. chérados ‘kiezelzand’ (IEW 460).

De grondbet. is dus ‘wat fijngestoten is’, en vandaar behalve ‘kiezel’ of ‘zand’ ook ‘graankorrels’ die grofgemalen tot het bereiden van pap gebruikt werden. — Zie verder: griend en gruis.

gort. Lat. rûdus ‘puin’ kan ook bij lat. ruo ‘ik ruk uit, woel’ (zie rooien II) behoren. Naast mnd. görte ook zonder metathesis grütte v.

Gort snw. Segsw.: Die gort is gaar, die poppe is aan die dans. – “Het gort is gaar, hij is boos;” Ter Laan 270: “De görde is goar! de maat is vol;” Eckart 173: Nu is de Göerte gar. W(estfalen); ook reeds Harreb. I, LI. In Fries lui dit: “De rapen binne gear, fig. er komt oneenigheid” (Dijkstra III, 2), welke lesing ook reeds by Harreb, II. LVI, staan. Sien die verklaring wat Ter Laan van die spreekwyse gee.

Gort is de metath. van grut, afl. van den Germ. wt. grut = korrelig zijn. Grut heeft de bet. aangenomen van: fijngemaakte korrels (n.1. van gerst) en verder: alles wat klein is; bijv. wat een grut! (= kleine kinderen). Ook gruis brengt men er mee in verband.

gort* gepelde gerst 1170 [Rey]

grutten* graan dat op de molen verbrijzeld is 1599 [Kil.]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.