Meehelpen? Ga naar etymologieWiki
![]()
|
gard - (roe, stok; oude lengtemaat; keukengerei)Etymologische (standaard)werken
M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdamgard(e) zn. ‘roe, stok; oude lengtemaat; keukengerei’ P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpengard*, garde [strafwerktuig, roe] {oudnederlands gerda 901-1000, middelnederlands ga(e)rde, ge(e)rde [tak, twijg, stok, roede]} oudsaksisch gerdia, oudhoogduits gartea (hoogduits Gerte), oudfries jerde; buiten het germ. latijn hasta [staf, stang, lans], middeliers gat [wilgentwijg]. J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leidengard znw. v., mnl. gaerde, gheerde ‘tak, roede’ en gaert ‘prikkel, roede’, onfrank. gerda, os. gerdia, ohd. gardea, gerta (nhd. gerte), ofri. jerde, oe. gierd ‘roede (als maat)’ < germ. *gazðiō(n), waarnaast *gazða in mnd. gart m. ‘tak, roede, prikkel’, ohd. gart ‘prikkel’, on. gaddr, got. gazds ‘prikkel’. — lat. hasta ‘speer’, miers gat (< *ghazdh) ‘wilgentwijg’, gass (< *ghasto) ‘kiem’, tris-gataim ‘doorboren’ (dus alleen een woord van de groep italisch-keltisch-germaans). Het on. gedda ‘snoek’, dat hier vroeger bijgerekend werd, is evenwel niet verwant, blijkens de vorm van het lapse leenwoord kaito (AEW 159). — De beide germ. vormen *gazða en *gazðiō vinden wij in de streektalen en wel de eerste in gard (Achterhoek, Veluwe en Groningen), de 2de in geerd (Vlaanderen, Brabant en spor. Bommel, Maastricht, Zaan). N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haaggard znw. Dial. komen in de bett. “roede” (ook als maat), “tak” vormen met ă (Achterh., Gron., Vel.) en met rekkings-ē (Vla., Brab., Bommel, Maastricht, Zaan) voor, die op wgerm. *ʒarda- resp. *ʒardiô- (oergerm. *ʒazða- en *ʒazðiô-) wijzen: mnl. is gaerde, gheerde v. de gewone vorm in de bet. “tak, roede (ook als maat)”, waarnaast gaert (gart) m. prikkel, roede” (o.a. rijmend op haert “hard”). Uit *ʒazðiô(n)- ontstonden ook onfr. gerda, ohd. gardea, gerta (nhd. gerte), os. gerdia “twijg, roede” (os. sëgel-gerd “ra”), ofri. jerde, ags. gierd v. “roede (ook als maat)” (eng. yard), on. gedda v., overdracht. = “snoek”, — uit *ʒazða- ohd. gart m. “prikkel”, mnd. (ook reeds os.?) gart “tak, roede, prikkel” (mnd. v.), on. gaddr, got. gazds m. “prikkel”. Buiten ’t Germ. vinden wíj ghazdh- in ier. gat “wilgetwjjg”, tris-gata “hij doorboort”, terwijl ier. gas “takje, spruitje” van een auslautvariant *ghas-t- kan komen. Beide verklaringen zjjn mogelijk voor lat. hasta “stang, lans”. ’t Is onnoodig en niet wenschelijk, wgerm. “ʒardiô-van *ʒazða- te scheiden en met russ. žerď “dunne stang” te verbinden. J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gentgard v., Mnl. gaert, Os. gard + Ohd. gart, On. gaddr, Go. gazds = prikkel; daarnevens een zw. nw. garde, Mnl. gaerde, gheerde, Onfra. gerda + Ohd. gerta (Mhd. en Nhd. gerte), Ags. gierd (Eng. yard), Ofri. jerde = twijg, roede, On. gedda (Zw. gädda, De. gjedde) = snoek + Lat. hasta = speer, Oier. gat (*gazdh-), gas (*ghast-) = twijg. z. ook geer 2. Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands
F. Debrabandere (2011), Limburgs etymologisch woordenboek: de herkomst van de woorden uit beide Limburgen, Zwollegaard, geerd, zn.: lange stok; vishengel. Brabants geerd(e) ‘steel van de dorsvlegel’. Mnl. gaerde, geerde ‘tak, twijg, rijs, stok, roede’, Vnnl. gaerde, gheerde ‘roede’ (Kiliaan). Ofri. ierde, Oe. gerd, gyrd, E. yard, Os. gerd(i)a, On. gaddr, Ohd. gerta, Mhd. gerte, D. Gerte ‘gard, roede’, Mnd. gêrde. Idg. *ghazdh- ‘roede, stang’. – Bibl.: Eylenbosch 1958, 115-120; Eylenbosch 1962, 68-71. F. Debrabandere (2010), Brabants etymologisch woordenboek: de herkomst van de woordenschat van Antwerpen, Brussel, Noord-Brabant en Vlaams-Brabant, Zwollegeerd(e), zn.: steel van de dorsvlegel. Mnl. gaerde, geerde ‘tak, twijg, rijs, stok, roede’, Vnnl. gaerde, gheerde, gherde ‘roede’ (Kiliaan). Ofri. ierde, Oe. gerd, gyrd, E. yard, Os. gerd(i)a, On. gaddr, Ohd. gerta, Mhd. gerte, D. Gerte ‘gard, roede’, Mnd. gêrde. Idg. *ghazdh- ‘roede, stang’. – Bibl.: Eylenbosch 1958, 115-120; Eylenbosch 1962, 68-71. F. Debrabandere (2005), Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek: de herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden, Amsterdamgeerde (G, W), zn. v.: staak, roede. Mnl. gaerde, geerde 'tak, stok, roede', Vnnl. gheerde, gaerde 'roede' (Kiliaan). 1697 ses duijsent honderd gueerden tot het maeken van het reijshooft in het pesthuis, Gent (LC). Ohd. garde(a), garda, gerta, Mhd. gerte, D. Gerte, Os. gerdia, Oe. gierd, gerd, E. yard, Ofri. ierde, Ndd. garde. Fem. jô(n)-afl. bij Ohd. gart, Nhd. gart 'stekel, doorn', On. gaddr, Got. gazds 'stekel, doorn', Middeliers gat 'wilgentwijg' < Idg. *ghazdh- 'roede, stang'. Verwant met Lat. hasta 'staaf, speer'. A.A. Weijnen (2003), Etymologisch dialectwoordenboek, Den Haaggaert lange stok (Vlaanderen, Brabant, Limburg, Zaanstreek, Bommelerwaard). = mnl. gheerde, os. gerdia, hgd. gerte, eng. yard. ~ vormen zonder oorspr. i in het suffix: nl. gard ‘roe’, lat. hasta ‘lans’. Vergelijk voor de betekenisontwikkeling nl. roede ‘dunne stok’ en ‘landmaat’. Uitleenwoordenboeken
N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015gard ‘stekel, prikkel, roe’ -> Frans jarre, jars ‘stijf, stekelend haar in een vacht’ Frankisch; Creools-Portugees (Ceylon) hart ‘boomstam’. Dateringen of neologismen
N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdamgard* strafwerktuig, roe 0901-1000 [WPs] Overige werken
Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.g̑hasto-1, g̑hazdho- ‘Rute, Stange’
Lat. hasta ‘Stange, Stab, Schaft, Speer, Wurfspieß’, umbr. hostatu, anostatu ‘hastatos, inhastātōs’ (o nicht befriedigend erklärt), mir. gass ‘Schoß, Sproß, Reis’ (< *ghasto-); daneben*ghazdh- in mir. gat ‘Weidenrute’, mir. tris-gataim ‘durchbohre’; vielleicht dazu air. gataid ‘stiehlt’ als ‘sticht an’? (Thurneysen KZ. 63, 1144); WP. I 541, WH. I 636, 869. Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW. |