droom zn. ‘voorstelling in de slaap; toestand dat men droomt’
Mnl. droem ‘droom, slaap’ [1240; Bern.], nabugodonosor sach. Eenen drom ‘Nebukadnezar had een droom’ [1285; CG II, Rijmb.].
De etymologie is hoogst onzeker. Het woord werd vroeger wel verklaard als een afleiding *draugma- bij de wortel van → bedriegen, maar het is de vraag of een droom inderdaad als iets negatiefs werd gezien.
Ohd. troum (mhd. troum, nhd. Traum) ‘droom’; ofri. drām ‘droom’; on. draumr (nzw. dröm) ‘droom’, en misschien ook os. drōm ‘vreugde, lawaai’ en oe. drēam ‘gejubel, vreugde’; < pgm. *drauma- ‘droom’.
Het is niet duidelijk of er verband bestaat met os. drōm ‘vreugde, lawaai’ en oe. drēam ‘gejubel, vreugde, muziek’; als dat het geval is zou men kunnen denken aan een afleiding bij een werkwoord als oe. drēogan ‘doen, uitvoeren, actief zijn’ (daarbij ook: on. drýgja ‘uitvoeren’; bij pgm. *dreugan- ‘doen, uitvoeren’.). De betekenisontwikkeling zou dan van ‘activiteit’ via ‘levendigheid’ en ‘levendige voorstelling’ naar ‘(dag)droom’ kunnen lopen.

EWN: droom zn. 'voorstelling in de slaap; toestand dat men droomt' (1240)
ANTEDATERING: onl. in droume 'in een droom' [1151-1200; ONW]
[J. Luif (2010-2018), 'Oudere dateringen van woorden uit het EWN', in: Trefwoord (bewerkt)]

droom znw. m., mnl. droom, os. drōm, ohd. troum, ofri. drām, me. ne. drēam, on. draumr. Daarnaast staat een 2de woord met de betekenis van ‘jubel, feestvreugde’: os. drōm, oe. drēam. Beide woorden hebben als grondvorm *drauma, de betekenissen lopen echter zeer uiteen.

Oud is de verklaring van droom ‘somnium’ uit een grondvorm *draugma ‘drogbeeld’, vgl. bedriegen; maar daartegen is aan te voeren, dat men oudtijds de droom zeker niet als iets bedriegelijks beschouwd heeft; integendeel men lette nauwkeurig op zijn inhoud, daar deze op de toekomst vooruitwees. Dit bezwaar wordt nauwelijks opgeheven, wanneer men met v. Haeringen, Suppl. 40 *draugma omschrijft als: ‘(angstaanjagende) verschijning (vooral van gestorvenen)’, want waar blijft dan ook hier het ‘bedriegelijke’ karakter van de droom? En angstaanjagend was de droom niet altijd; men stelde er prijs op dromen te hebben; wie ze niet had, trachtte dat met verschillende middelen te verhelpen. — Daarom verwerpt F. R. Schröder, GRM 16, 1928, 164 deze afleiding en hij verbindt de beide woorden met elkander, terwijl hij uitgaat van een begrip ‘extaze’. Dit laatste zou dan toch op te vatten zijn als een ‘opheffing uit het normale bewustzijnsleven’, waarin de beide woorden *drauma overeenstemmen. Men kan ook verband leggen met de plaats waar de feestvreugde heerste: ‘de kring van de mannen om hun heer’ en aanknoping zoeken bij een idg. wt. *dhreu, maar dan niet met IEW 255 bij *dhreu ‘brommen, dreunen’ maar in die van ‘sterk, krachtig’, waartoe ook het woord voor de gevolgsschaar behoort: os. druht, ohd. truht, oe. dryht, on. drōtt (AEW 82). — Beide verklaringen leveren moeilijkheden. Er is ook op te letten, dat deze woorden uitsluitend binnen het Germaans voorkomen.

droom. Tegen de verbinding met de groep van bedriegen is het bezwaar geopperd — het laatst door F. R. Schröder GRM. 16, 164 —, dat voor primitieve opvatting de droom geen ‘drogbeeld’, maar werkelijkheid is. En een moderne bet.-ontw. als in fri. drôch ‘droom, waan’, drôgje ‘dromen, slapen, wanen’ (W. de Vries Tschr. 34, 7) heft dit bezwaar niet op. Toch behoeft men niet met Schröder t.a.p., uitgaande van een grondbet. ‘extase’, het woord voor identisch te houden met het onder drom genoemde os. drôm, ags. drêam m. ‘leven, gejubel’ (dat volgens Schr, dan ook ospr. ‘extatische opwinding’ zou hebben betekend; de verwanten buiten het Germ. wijzen trouwens eerder op de zinnelijke bet. ‘schreeuwen, lawaai maken’). De verwantschap met bedriegen is te handhaven, maar als oudste bet. van *ðrauʒma- moet men aannemen iets als ‘(angstaanjagende) verschijning (vooral van gestorvenen)’. Voor deze bet. bij tot dezelfde basis behorende woorden vgl. in de eerste plaats on. draugr m. ‘schim, spook’, verder ier. aur-ddrach ‘spook’, oi. drûh- ‘wat nadeel toebrengt, vijand, boze geest’. Aan deze bet. van *ðrauʒma- herinnert het zgn. ‘onpers.’ gebruik van het ww. dro[o]men, dat voortgekomen is, zoals on. dreyma duidelijk toont, uit pers. gebruik met de verschijning als onderwerp.

droum (zn.) droom; Vreugmiddelnederlands droem <1240>.

droom ‘voorstelling in de slaap’ -> Fries droom ‘voorstelling in de slaap’; Negerhollands droom ‘voorstelling in de slaap’; Berbice-Nederlands drum ‘voorstelling in de slaap’; Sranantongo dren ‘voorstelling in de slaap’.

slechte droom. Letterlijke vertaling van Engels bad dream = nare droom, nachtmerrie; Ik heb ook nog levensechte dromen, dat als ik wakker word een kater heb, zeg maar, van een 'slechte droom'. (1998); "Het scenario van een slechte droom”, treurde de coach na afloop; Ik dacht al tijdens het kijken: oh, mijn god, als die kerel maar niet aan het einde wakker wordt en dat alles een slechte droom was.

waar dromen van gemaakt zijn. Letterlijke vertaling van Engels the stuff that dreams are made of; Het Engelse citaat is bekend geworden uit de film The Maltese falcon. Het gaat terug op een fragment uit The Tempest van William Shakespeare, waarin Prospero spreekt over de vergankelijkheid: We are such stuff as dreams are made on, and our little life is rounded with a sleep; "Onkenbaarheid van de omgeving" is zelf geen empirisch waarneembaar en kenbaar ding dat als basis voor redeneringen kan dienen. Het is een rationeel construct. Het is gemaakt van hetzelfde spul als waar dromen van gemaakt zijn. Je kunt (geldige) empirische redeneringen alleen maar opzetten op grond van alle andere (empirische) kennis. (2005); Een ervaring waar dromen van gemaakt zijn. Met al mij kracht trek ik aan de stalen kabel. Het water onder me borrelt en bruist; We hebben een soort zaadvorm in ons, die zich later ontwikkelt. Churchill bijvoorbeeld kon als jong kind niet goed spreken maar later is hij een begenadigd spreker geworden. We hebben allen een waarneming in ons van wat wij kunnen worden. Wij zijn het materiaal waar dromen van gemaakt zijn.

499. Iemand uit den droom helpen,

d.w.z. iemand onderrichten, uit zijne dwaling helpen, hetzelfde als iemand uit den dut helpenZie Vondel, Joseph in Dothan, 1321; vgl. Boekenoogen, 186 en De jager, Frequ. II, 73.. Vgl. Sewel, 196: Iemand uit den droom helpen, to undeceive one. De uitdrukking staat opgeteekend bij Sartorius I, 1, 41: Uyt den droom helpen, rem impeditam explicare aut expedire est. Tuinman I, 2 en Harrebomée I, 157 a denken aan bijbelschen oorsprong; doch Zeeman en Laurillard, hoewel de mogelijkheid niet ontkennende, dat hier gedacht kan worden aan de vele droomuitleggingen, waarvan de Bijbel gewaagt, meenen, dat deze spreekwijze wel buiten den Bijbel om kan zijn ontstaan. Zie ook Wander I, 1296; Woeste, 59 a; hd. einen aus dem Traume helfen; eng. to rouse a.p. out of his dream.

500. Droomen zijn bedrog,

meestal gezegd tot iemand, die een onaangenamen droom gehad heeft. Deze meening vindt men in het Latijn reeds uitgedrukt door somnia ne cura, nam fallunt somnia plura (Bebel, 450); sompnia ne cures, nam fallunt sompnia plures (Werner, 94); vgl. mnl. droeme dat sijn bedroghen dinghe; verder Campen, 75: droem is droch; Sirach XXXIV, 3-7; Prov. Comm. 532: Men seit, droem en bediet niet; Sart. III, 3, 7: Droom is bedrogh, nochtans seijtse somtijts wat; Vondel, Jos. in Doth. 403: De droomen grenzen dicht aen ydelheit en logen; Gijsbr. v. Aemst. 759; Eerl. Pluckv. 255 a: Gij weet droomen is bedrogh, maer cackt in 't bedt gy vint het nochVoor dit toevoegsel zie Ndl. Wdb. VII, 900.; Tuinman I, 325: Droomen is bedrog; maar k.... in 't bed, gy vind het 's morgens noch; Harrebomée I, 34; Sewel, 196: Droomen zyn bedrog, dreams are lies; bij Teirl. 372: Droomen es bedrog, en as g'in ou bedde kakt, ligt 't er nog; zie ook Antw. Idiot. 1664; oostfri. dröm is 'n drog, 't was för hunderd jâr un 't is noch (Dirksen, I, 19); fr. tous songes sont mensonges, songe n'est que mensonge; hd. Träume sind Schäume; eng. dreams are idle things (or shadows).