delicaat bn. ‘fijn; kiesheid vereisend’
Mnl. ene delicate bruut ‘een sierlijke, tere bruid’ [1340-60; MNW-P], prouvers van delicaten smake ‘proevers met verfijnde, verwende smaak’ [1350-1400; MNW-R]; vnnl. Delicaet “lecker, weeck, saecht (‘zacht’), verweynt (‘verwend, vertroeteld’), ende in wellusticheyt opgheuoet (‘opgevoed’) oft teedere (‘niet robuust’)” [1553; Werve], Het vlees van een hart is seer delicaat ‘het vlees van een hert is zeer fijn, verfijnd’ [1602; WNT zeggen I], Den hemelschen bruydegom is seer delicaat ‘kieskeurig, nauwlettend’ [1638; WNT kiem V].
Al dan niet via Frans délicat ‘tenger’ [1454; Rey], ‘verfijnd’ [15^e eeuw; Rey], ontleend aan Latijn dēlicātus ‘verleidelijk, elegant; van verfijnde smaak’, dat vooral werd gebruikt om verwijfde jongelieden te beschrijven. De verdere herkomst is onduidelijk, maar er is in ieder geval invloed van Latijn dēlicia ‘wellust, verleiding, perversie’, ook ‘het verwennen, kostbaarheden’ en ‘lieveling’, van het werkwoord dēlicere ‘verlokken, verlustigen’, gevormd uit het voorvoegsel dē- ‘weg van’ (zie → de-) en lacere ‘lokken, vangen’, een woord van onduidelijke herkomst, misschien verwant met → lasso.
♦ delicatesse zn. ‘uitgezochte lekkernij’. Vnnl. delicates ‘lekkernij’ [1642; WNT alikruik]. Ontleend aan Frans délicatesse ‘iets dat de zinnen streelt’ [1548; Rey] dat wrsch. is gebaseerd op Italiaans delicatezza ‘id.’ [voor 1350; Rey], afleiding van het bn. delicato ‘zinnenstrelend, zinnenprikkelend’ < Latijn dēlicātus. ♦ delicieus bn. ‘kostelijk, overheerlijk’. Mnl. delicieulike ‘heerlijk, kostelijk’ [1290-1310; MNW-R], delisieuser (comparatief) ‘heerlijker’ [1300-50; MNW-R]. Ontleend aan Frans délicieux, eerder delicius [ca. 1121; Rey] < Laatlatijn deliciosus ‘zacht, aangenaam’ (van zaken) en ‘wellustig’ (van personen), bij Latijn dēlicia ‘wellust, verleiding, perversie’.

EWN: delicaat bn. 'fijn; kiesheid vereisend' (1340-60)
ANTEDATERING: de delicate zaterdach 'de fijne zaterdag' [1348; MNW-P, Lectionarium van Amsterdam]
EWN: ♦ delicatesse zn. 'uitgezochte lekkernij' (1642)
ANTEDATERING: van wat een delicatesse ende cracht dat dese spijse was [1632; Bisschop, 359]
[J. Luif (2010-2018), 'Oudere dateringen van woorden uit het EWN', in: Trefwoord (bewerkt)]

delicatès delicates zn lekkernij Nuined delicates 1642 < Fra délicatesse

delicatessen. Verschillende lezers wijzen erop dat men vaak op uithangborden van buitenlandse winkels kan lezen delicatessen (zie illustratie 3). Het woord is onder andere gesignaleerd in Ierland, Schotland, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Finland. De herkomst is niet helemaal zeker. Oorspronkelijk gaat het terug op het Franse délicatesse 'fijnheid, verfijning', meervoud délicatesses. In de zeventiende eeuw is het woord zowel in het Nederlands als in het Duits overgenomen, en kreeg het de betekenis 'lekkernij'. Tegenwoordig wordt het woord in het Duits gespeld met een k: Delikatessen, maar in het verleden schreef men Delicatessen, precies zoals in het Nederlands. In Amerika werd het woord aanvankelijk vooral gebruikt in New York, de stad die door Nederlanders is gesticht als Nieuw Amsterdam. Maar het woord komt pas in de negentiende eeuw voor, en in die periode trokken er veel Duitse immigranten naar de Verenigde Staten. Eind negentiende eeuw is sprake van 'the shop of an old German [...] who dealt in delicatessen'. Waarschijnlijk is het woord delicatessen dan ook uit het Duits en niet uit het Nederlands geleend, hoewel uiteindelijk natuurlijk beide talen invloed gehad kunnen hebben.

In het Engels wordt delicatessen zowel gebruikt voor 'fijne eetwaren' als voor 'een winkel waar deze eetwaren worden verkocht'. In die laatste betekenis is het woord verkort uit delicatessen shop of delicatessen store. Het kent ook een meervoudsvorm, namelijk delicatessens - formeel dus een dubbel meervoud. In de Amerikaanse spreektaal wordt delicatessen (in beide betekenissen) zeer vaak verkort tot deli. Zo is het woord geheel losgezongen van de Duitse of Nederlandse oorsprong.

Zeker is wel dat het Papiamentse delikatès ontleend is aan het Nederlandse delicatessen.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.