civiel bn. ‘burgerlijk’
Mnl. civille zaken ‘niet criminele zaken’ [1431; Stall.], In allen saken crimineel ende civil ‘in alle criminele en civiele zaken’ [1470; MNW aennopende]; vnnl. civiel “een sake die bloet noch lijf en roert” (‘een (rechts)zaak die noch bloed noch leven aangaat (d.w.z. die materiële dingen betreft en waarop het strafrecht niet van toepassing is)’) [1503; Boutillier], civiel “borgherlijck” [1553; Werve].
Ontleend aan Frans civil [1290; Rey] < Latijn cīvīlis ‘van de burger, staats-’, een afleiding van het zn. cīvis ‘burger’, verwant met → huwen.
Civiel kwam ook in de betekenis ‘schappelijk, billijk’ voor, alleen in de uitdrukking civiele prijs, bijv. op eenen civylen prys [1633; WNT], eerder al vnnl. te zeer vile pryse [1578-79; Stall.]. Dit is een volksetymologische verbastering van de Franse uitdrukking a vil prix ‘goedkoop, voor een lage prijs’, met het bn. vil < Latijn vīlis ‘goedkoop; algemeen, waardeloos’.
♦ civiliseren ww. ‘beschaven’. Vnnl. civiliseren [1585; Stall.]; nnl. civiliseeren ‘beschaving bijbrengen’ [1847; WNT Aanv.]. Ontleend aan Frans civiliser ‘id.’ [1568; Rey], afleiding van het bn. civil. ♦ civiliteit zn. ‘hoffelijkheid’. Vnnl. welvoughende civiliteit ende ghehoorzameit ‘gepaste beleefdheid en gehoorzaamheid’ [1562-92; MNW wouter], civiliteyt ‘hoffelijkheid’ [1606; Stall. I, 309]. Ontleend aan Frans civilité ‘id.’ [ca. 1370; Rey] < Latijn cīvīlitās ‘id.’, een afleiding bij cīvis ‘burger’.
Lit.: Debrabandere 2000, 37-39

EWN: ♦ civiliteit zn. 'hoffelijkheid' (1562-92)
ANTEDATERING: civiliteyt [1531; MNHWS]
[J. Luif (2010-2018), 'Oudere dateringen van woorden uit het EWN', in: Trefwoord (bewerkt)]

civil, bn., in de uitdr. voor een civiele prijs: voor een redelijke prijs. Ook Vlaams. De uitdr. gaat terug op zeer vile prijs ‘zeer lage prijs’ < Fr. vil prix ‘lage prijs, spotprijs’. 1578-79 vercocht te zyne te zeer vile pryse, Kortrijk. Fr. vil < Lat. vilis ‘goedkoop > laag, gemeen’. - Bibl.: F. Debrabandere, Goedkoop. NvN 29 (1981), 79-80.

sefiel, safiel, bn.: sober; sjofel, onsolide. Uit civiel ‘burgerlijk’ < Fr. civil < Lat. civilis. Uit de bet. ‘burgerlijk’ ontwikkelde zich de bet. ‘matig, gewoon’, vandaar ‘niet degelijk’.

civil, bn.: burgerlijk. Fr. civil. Maar de uitdr. voor een civil prijzje (K), - prijzeke (M) ‘voor een civiele prijs’ heeft met ‘burgerlijk’ niets vandoen. De uitdr. gaat terug op zeer vile prijs ‘zeer lage prijs’ < Fr. vil prix ‘lage prijs, spotprijs’. 1578-79 vercocht te zyne te zeer vile pryse, Kortrijk (OWW). Fr. vil < Lat. vilis goedkoop > laag, gemeen’. - Lit.: F. Debrabandere, Goedkoop. NvN 29 (1981), 79-80.

civiel ‘burgerlijk’ -> Indonesisch sipil ‘burgerlijk’; Jakartaans-Maleis sipil ‘niet-militair’; Javaans sipil ‘burgerlijk; van weinig betekenis’; Madoerees sipīl, sifel ‘burgerlijk’; Sasaks sipil ‘civiele rechtszaak’.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.