bal 1 zn. ‘bolrond voorwerp’
Mnl. bal ‘speelbal’ [1240; Bern.].
Os. ball; ohd. bal (nhd. Ball), ballo (nhd. Ballen ‘baal’); nfri. bal; oe. bal (ne. ball); on. böllr ‘kogel’; < pgm. *balla-, *ballu-, met -ll- geassimileerd uit -ln-. Verder oe. bealloc ‘teelbal’ (ne. bollocks (mv.) ‘testikels; onzin’).
Indo-Europees verwant met: Latijn follis ‘leren zak’; Grieks phallós ‘penis’ (zie → fallus); Oudiers ball ‘id.’; bij de wortel pie. *b^hol-, ablautend bij *b^hel- ‘zwellen, opblazen’ (IEW 120), met als uitbreidende afleidingen daarbij *b^hleh₃- ‘bloeien’ (zie → bloeien) en *b^helǵ^h- ‘zwellen’ (zie → balg, → belgen). Daarnaast zijn er enkele wortels die veel gelijkenis vertonen, zoals *b^hleh₁- ‘blazen’ (zie → blazen, → blaar 1) en *b^hel- ‘klinken, brullen, blaffen’ (zie → bel 1). Al de erbij behorende woorden kunnen en zullen elkaar voortdurend beïnvloed hebben: het opblazen veroorzaakt zwelling, en dan krijg je een bal, een belletje en een blaasje. Zwellende knoppen gaan bloeien. Dan is er nog het punt of de klanknabootsing een rol speelt: zo kan men bl opvatten als het geluid dat ontstaat bij kokende vloeistof en het opborrelen van belletjes in de modder, maar dat anderzijds ook voorkomt bij loeiende dieren (zie → balken), en met een klinker erachter van blaffende (zie → blaffen) en blatende (zie → blaten) dieren. De blazende wind loeit eveneens. Wanneer klanknabootsingen klankwettige veranderingen ondergaan en niet meer als klanknabootsingen te herkennen zijn, kunnen er weer nieuwe ‘expressieve’ vormen optreden, die iets ronds en zwellends aanduiden. Dit zou het geval kunnen zijn bij Grieks bolbós ‘(bloem)bol, ui’, Litouws būlbé ‘aardappel’, Armeens bołk ‘radijs’, Sanskrit buliḥ ‘vrouwelijk schaamdeel’ en Latijn bulla ‘luchtblaas, waterbel, bobbel’. Uit laatstgenoemde woord zijn diverse Nederlandse woorden voortgekomen, zoals → bul 2. Dit alles is uiterst speculatief. Bij de meeste van de Germaanse vormen, maar eveneens bij de niet-Germaanse vormen die beginnen met een b-, wordt dan ook substraatherkomst overwogen, mede gezien het aardse en/of emotionele karakter ervan.
Verscheidene woorden zijn op de een of andere manier direct met bal verwant. Met umlaut is gevormd → bil. Ablautend (nultrap) met bal zijn → bol 1 (met daaruit via het Engels → bowl) en → bul 1 ‘stier’. Een jonge, alleen Nederlandse variant is → bel 2 ‘luchtblaasje’. De Romaanse talen hebben het Germaanse *balla- overgenomen en zo voor een aantal nieuwe leenwoorden in het Nederlands gezorgd; zie daarvoor de afzonderlijke woorden → baal, → ballon, → ballotage. Niet verwant, maar analoog gevormd (zie boven) is → bul 2 ‘oorkonde’, met daarbij → bulletin, → bouillon, → boiler, → bowlen. Ten slotte zijn er nog de woorden waarin een oud achtervoegsel is toegevoegd, bijv. → bult en ablautend → belt.

bal 1 znw. m. ‘rond voorwerp’, mnl. bal, os. ball, ohd. bal en ballo, balla, on. bǫllr; vgl. nog oe. bealloc (ne. balloc) ‘teelbal’. — Zie verder nog: bil en bol.

De idg. wt. is *bhel-, bhlē- ‘opblazen, opzwellen’, vgl. lat. follis ‘leren zak, blaasbalg, buidel’, gr. phallós ‘penis’. Van deze wt. zijn in het germ. verschillende afleidingen:
met dentaal vgl. boud en blaar
met gutturaal vgl. balg
met s vgl. blazen.
Voor de wt. *bhlē zie verder: bloeien.

bal I (rond voorwerp). In pl. v. gr. phállēs (ook phálēs) ‘penis’ lees: gr. phallós (ook phálēs) ‘penis’. Voor de bet. vgl. ook ndl. billetje ‘penis’ (mededeling Kern).

bal (zn.) bolrond voorwerp, speelbal; Vreugmiddelnederlands bal <1240>.

bal I: “ronde voorw.”; Ndl. bal (Mnl. bal(l), by Kil bal), Hd. ball, Eng. ball, hou verb. m. bil (v. biltong) en verderop m. Gr. phallos/phalês, “penis”.

bal II: “dansparty”; Ndl. bal (nog nie by Kil nie), soos Eng. en Hd. ball uit Fr. bal wat verb. hou met ww. baller, “dans” (Ll. ballare, waarmee ook ballade en ballet verb. hou).

bal. In vooral het zuiden van het taalgebied komt de elliptische verwensing mijn ballen! voor. Daarnaast verschijnt de volledige vorm lik mijn ballen! Eenmaal noteerde ik ja, mijn ballen Gerard! Al deze varianten wijzen op minachting, onmacht, ergernis enz. en betekenen ‘bekijk het maar, je kunt me wat, ik wil niet meer met je te maken hebben’. → Gerard, likken.

bal* rond voorwerp 1240 [Bern.]

145. Geen bal of de ballen.

In de studententaal wordt geen bal of de ballenVoor het wegvallen der negatie vgl. fr. elle est point lasse; pas d'argent, pas de Suisse; het mnl. twint en bore. gebruikt voor niets. Zoo zegt men: hij weet er geen bal (of de ballen) van; hij antwoordde geen bal; daar deugt geen bal van, enz. In de middeleeuwen werd bal reeds in dezen zin gebruikt ‘voor eene nietigheid, die men wegschopt’, bijv. in de Disp. 166: Niet een bal ne doech hem (helpt hun) haer berouwen. Voor de 17^de eeuw vergelijke men Kluchtspel II, 69: 'k Gever niet om een ouwen bal; Van Moerk. 195: Wat een ouwe bal, wat een dwaasheid. Zie verder De Jager's Latere Versch. 110; Joos, 97; Molema, 499 b: 't mog 'n ol bal, er is niets van aan, en vgl. de Vlaamsche uitdrukking: die jongen deugt geen ket (knikker; Schuermans, 236); Gron. 75: Ik heb nooit 'n bal voor 'm uitgevoerd. - Ja, hihihi, ik snap 'r zelf de ballen (niets) van; St. L. 56: Als je 'm zoo hoorde snoeven, dat-ie de ballen ooit dee; Nkr. IX, 20 Febr. p. 4: Men wijt het aan allerlei dingen en snapt er de ballen niet van; Speenhoff I, 31:

 Hij was een man van niemendal,
 Om eer en plicht gaf hij geen bal.

Naast ballen wordt ook gezegd ‘de ballen van den bok’ of ‘de ballen van den commandant’, waaruit blijkt, dat in deze uitdrukking ballen als testiculi wordt opgevat, waarvoor ook pleit ‘er de klooten van weten’ (Kmz. 186) naast ‘er de ballen van weten’ of ‘snappen’, en het Antwerpsche: er de konten van kennen (Antw. Idiot. 692) naast er de knoppen van weten (Antw. Idiot. 2240). Zie Kmz. 186; 363: Van zoo'n partijtrekken snap ik de kloote; bl. 178: Als ik nou weer college ging loopen, zou 'k 'r de balle an hebbe.

146. Den bal misslaan.

Aan het kaatsen, kolven of klossen ontleend (zie Ter Gouw, De Volksvermaken, 335), en vandaar in fig. zin missen, bezijden de waarheid zijn, niet het goede inzicht hebben; synoniem van de plank misslaan. De uitdrukking komt sedert de 17^de eeuw voor (zie het Ndl. Wdb. II, 901 en vgl. Gew. Weuw. I, 55) en staat eveneens opgeteekend bij Tuinman I, 267: ‘Hy slaat den bal mis, dat is, hij treft de zaak niet: gelijk onbedreven kolvers die den bal niet raken’; V. Janus II, 24. Ook in Zuid-Nederland is zij bekend (zie Joos, 95), waar men ook zegt de kaatse falen, zijn oogwit missen (Schuermans, 213), en natuurlijk in het Friesch: de bal misslaen.

Het tegengestelde luidde: den bal wèl hebben, dat men vindt bij Sartorius IV, 67, die ‘rectam instas viam’ vertaalt door ghy hebt die bal wel, dat te vergelijken is met V. Janus III, 147: den bal juist treffen.

147. Die kaatst moet den bal verwachten,

een zegswijze aan het kaatsen ontleend, met de beteekenis, ‘wie yemand wil aantasten, heeft te wachten, dat men hem zo weder bejegenen, en met gelyke munt betalen zal’; Tuinman I, 266. Vgl. verder Winschooten, 273; Huygens II, 411: Kaetsen en ballen wachten (opschrift); Halma, 251: Die kaatst moet den bal wachten: die met een ander schertst, of een ander scheld wagt het selve; Ndl. Wdb. VII, 772. Ook in het Friesch: dy 't keatse wol, moat de ballen wachtsje; dy 't de bal utsmyt, moat ôfwachtsje ho 't er him werom kriget; en vandaar ook de zegswijze dou moast him de ballen mar goed werom slaen (gij moet hem de ballen maar flink terugslaan, zijne scherpe uitvallen, vragen of plagerijen met dezelfde munt betalen; zie W. Dijkstra, 288; vgl. fr. renvoyer la balle, een slagvaardig antwoord geven.Vgl. Halma, 334: Repousser ou renvoyer l'éteuf, den bal wederom kaatzen, spijtig bejegenen, met dezelfde munt betalen. Te vergelijken hiermede is Campen, 126: wie vechten wil, die moet den streeck verwachten (hd. der fechten will, der musz der Streiche warten); Spieghel, 280: die zeit dat hy wil, moet horen het wederspil; Bebel n^o. 231: qui velit ludere, debet apponere nummos; Campen, 17: weel kegelen wil, die moet opsetten; eng. they who play at bowls must expect to meet with rubbers.

148. Elkander den bal toewerpen (of toekaatsen),

een sedert de 16^de eeuw voorkomende uitdrukking met de bet. elkander helpen, in elkanders kaart spelen. Bij Servilius, 209 luidt zij: Si kaetsen malcanderen den bal toe; bij Sartorius III, 2, 77: Sy rollen malkander de bal toe, cursu lampada tradunt; I, 2, 82: Elckander de Bal toesollen, invicem lampada tradere (vgl. Mnl. Wdb. VII, 1508); en I, 8, 65: Sy geven malkander den Bal op, hoc est, mutuo sese laudant ac praedicant; Tijdschrift XXI, 108 (anno 1524): Sy sollen den bal tot malcander; Smetius, 154: Malcanderen den bal van andermans dack toecaetsen; Winschooten, 116; Pers. Ontst. Leeuw. 861 a; Sacspiegeltje, 202: Hoe swaarder parentages hoe grooter ballen over en weeder gekaatst werden; Idinau, 42:

 Die kaetsen den bal mal-kanderen toe,
 Die om eyghen profijt met d'officiën spelen.
 Die d'een - d'ander rijck maken, Godt weet hoe.
 T' secreet der konste, sy meest verhelen.
 Daer 't al blindt is, daer is 't licht om te stelen.

Zie nog Tuinman I, 265: Zy kaatzen malkanderen den bal toe ‘dit zegt men van die malkanderen over en weder voordeel toe brengen, en in de hand werken’. Bij de uit Sartorius opgegeven zegswijzen, waarin de wkw. rollen en sollen voorkomen, moet natuurlijk niet aan het kaatsen, doch aan het kolven gedacht worden. Dat ook in Friesland, het land der kaatsers, de uitdrukking bekend is, spreekt van zelf. Aldaar zegt men ook: hja keatse elkoar de ballen ta, door W. Dijkstra omschreven als ‘schijnbaar in tweestrijd werken ze elkaar in de hand’. In de literatuur heb ik de uitdr. aangetroffen in Com. Vet. 51; Pers, 861 a en bij Van Effen, Spectator VI, 38 en XI, 45. Vgl. ook het vroeger hd. ‘die sich mit einander vergleichen können, die schlagen einander den ballen zu’ (Borchardt no. 248; Wander I, 225); Antw. Idiot. 180: iemand den bal toegooien, hem bovenmate begunstigen; Teirl. 95: Iemand den bal toesmijten, iem. begunstigen.

153. Een balletje van iets opgooien,

een o.a. in de Gew. Weuw. III, 6 (een balletjen om hoog smijten om te lachen), bij Van Effen, Spectator IX, 214; V. Janus III, 281; Nkr. VIII, 12 Febr. p. 2; Het Volk, 19 Maart, 1914 p. 12, k. 2, voorkomende uitdr. in de bet. van ‘een eerste woord over iets zeggen, om daardoor een gesprek er over aan den gang te brengen’. Het Ndl. Wdb. II, 902 herinnert aan de vroegere gewoonte ‘dat drie of vier persoonen, zyn overeengekomen, om een Cabel uit te maaken; deezen eischen een bal; snyden 'er met een mes zo veel kerven, of bijhangende lappen in, als 'er uitdaagers zyn, en leggen deezen, dus gesneeden, by de baan, of steeken hem aan de eene of andere plaats aldaar vast’.Berkhey, N.H. v. Holl. III, 1400. Dit noemde men den bal opsteken. Iets dergelijks kan ook met een balletje opgooien bedoeld zijn. Ter Gouw, De Volksvermaken, bl. 100 denkt aan den ‘kietembal’, die door een jongen werd omhoog gegooid, om te zien of een ander hem zou opvangen (kiepen).

Te vergelijken is ook het door Plantijn en Kiliaen vermelde synonieme op-gheven den bal, dare pilam, adiicere pilam, pilam in tectum mittere, dat herinnert aan het Hagelandsche op het dak werpen, door Schuermans, 89, vermeld in den zin van: ‘te verstaan geven, een woordje in de samenspraak laten sluipen om zijn verlangen te voelen’; aan iets opwerpen, iets bedektelijk te verstaan geven (Tuerlinckx, 464), en het Westvl. iets opsmijten, opwerpen, melding maken van iets om het gesprek daarop te brengen (De Bo, 799 a).

1227. De kolf naar den bal werpen,

d.w.z. het opgeven, den moed verliezen; fr. jeter le manche après la cognée. Bij Sartorius III, 6, 54: de kolf na de bal werpen; 10, 9: ick hebbe de kolf na de bal geworpen; bij Winschooten, 116: ‘de Kolf werpen naa de Bal, is een spreekwoord, waar meede beteekend werd, sig soo wel ontblooten van het een als het ander, het spel gewonnen geeven.’ Zie nog Brederoo, Sp. Brab. vs. 159; Tuinman 1, 178; Harreb I, 29 en vgl. de bijl naar den steel werpen of den steel naar de bijl werpen (Halma); eng. to send the axe after the helve or to throw the helve after the hatchet; hd. der Axt den Stiel nachwerfen. Vgl. Joos, 102; Waasch Idiot. 186 b: de naald bij (of achter) den verloren draad smijten.

1838. De plank misslaan (miszijn of mishebben),

d.w.z. zich vergissen, het mishebben, niet het goede inzicht hebben; den bal misslaan. In de 18^de eeuw treffen we deze uitdr. aan in het Boere-krakeel, 164: En daerom slaeje de Plank niet iens zoo mis. Verder komt zij voor bij Harreb. III, LIII; B.B. 387: Ze zegt dat dokter nu de plank heelemaal misslaat; Nkr. II, 25 Dec. p. 2: Ik geloof dat zij in dit opzicht den plank misslaat; Het Volk, 19 Sept. 1913, p. 2 k. 3; 7 Maart 1914, p. 7 k. 3; Nw. School II, 215: Zoo dat toch de slottirade den spijker heelemaal niet op den kop zou hebben getikt - eerder de heele plank misgeslagen zou hebben. Het is niet onmogelijk, dat deze uitdr. ontstaan is door de samensmelting van twee andere: den bal misslaan en de plank mis zijn (C. Wildsch. III, 273: Zoo je denkt dat ik gelukkig ben, dan ben je de plank geheel mis; V. Janus, 364; Nw. Taalgids VIII, 278), welke laatste uitdr. misschien aan het kegelspel ontleend is; zie Ten Doornk. Koolm. II, 724 b: dat was de plank mis (beim Kegelschieben, statt pudeln), maar ook W. Dijkstra, 382 b: hy is de planke mis, hij is de loopplank mis geloopen, hij is er naast gestapt; hij dwaalt, of schiet een bok, welke verklaring m.i. de waarschijnlijkste isVgl. Navorscher IV, 298; Ndl. Wdb. IX, 800.; vgl. Het Volk, 16 Maart 1914, p. 1 k. 2: Hier beletten zijn ervaringen als partijleider en Kamerlid hem niet de plank glad bezijden te loopen. Door de gedachte aan het mishebben ontstaat weder de plank mishebben, dat voorkomt in Slop, 98: Als je denkt daarmee vrij te komen, heb je de plank mis; Volksk. XXII, 82: Maar als je denkt, uilen, dat het voor mijn vermaaklijkheid is, dan hebje, verdoeme! de plank heel ver mis. Zie n^o. 146.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.