atlas 1 zn. ‘boek met geografische of andere kaarten’
Vnnl. in: eenen nieuwen ende wel geconditioneerden affgesetten attlas [1636; WNT Supp.].
Internationaal woord dat voor het eerst gebruikt is door Gerard Mercator (1512-1594) in de Latijnse titel van zijn in 1595 postuum verschenen Atlas, sive cosmographicae meditationes .... In de vertaalde Nederlandse titel bleef dit woord staan, maar een algemene aanduiding voor een kaartenboek kan het pas genoemd worden vanaf het moment dat ook andere kaartenmakers het gebruiken, zoals Joan en Willem Jansz Blaeu in 1635 voor hun Toonneel des aerdriicx, ofte nieuwe atlas van alle landen.
Mercators boekwerk bestaat uit twee delen: het eerste deel geeft een beschrijving van het ontstaan van de wereld, de kosmos en het tweede deel is de daadwerkelijke atlas met geografische kaarten van de hele wereld, de werelddelen en detailkaarten van de toenmalige Europese staten en vorstendommen. In zijn voorwoord verklaart Mercator de naam Atlas: dit is een veelzijdig geleerde, ‘tutor’ van de god Janus en administrator van de koning van Etrurië; hij geldt als het symbool van de kosmografie en cartografie. Bedoeld wordt de legendarische koning Atlas van Mauretanië (het tegenwoordige Marokko). De voorplaat toont een naakte oude man met op zijn knie een hemelbol, die hij opmeet, en met de aardbol voor zijn voeten op de grond. Deze mythische koning is in feite de mythologische figuur Atlas, die de hemel op zijn schouders torst; zie ook → atlant en → atlas 4 ‘bovenste halswervel’.

atlas 1 znw. m., ‘kaartenboek’, het eerst door Mercator in 1595 gebruikt, en door hem genoemd naar de mythische koning van Mauretanië Atlas.

atlas 1 m., door Mercator zoo genoemd (1595) naar den mythischen koning van Mauretanië, die de aarde op zijn schouders torst.

Atlas was volgens de Grieksche godenleer de drager des hemels; men ziet hem dan ook op afbeeldingen met groote inspanning den wereldbol torsendHij stond aan het einde der wereld (straat van Gibraltar), waar hemel en aarde elkander naderden. In de buurt lag de fabelachtige tuin der Hesperiden (= dochters van den Nacht), die de gouden appelen moesten bewaken, het schoonste en kostbaarste wat de Grieken zich voorstelden. De ingang werd bewaakt door een draak. Een der 12 werken van Hercules (z. d. w.) was die gouden appelen te halen, hetgeen na het dooden van den draak gelukte. Op dezen tocht nam Hercules eenigen tijd den wereldbol over om Atlas te laten uitrusten. Toen later Perseus (z. d. w.) bij den tuin wilde uitrusten, weigerde Atlas dit en daarom liet Perseus hem door den aanblik van ’t Medusahoofd (z.d.w.) tot het Atlas-gebergte versteenen.. (Volgens latere verhalen zou Atlas een koning geweest zijn, die zeer bedreven was in de sterrenkunde en den eersten wereldbol vervaardigde.) Tegenwoordig verstaat men onder atlas in de eerste plaats een boek met landkaarten, en wel naar het voorbeeld van Mercator (1595), die een verzameling van land- en sterrenkaarten uitgaf, op wier titelblad de gewone afbeelding van Atlas prijkte. Bij uitbreiding noemt men verder ook een boek met andere soorten afbeeldingen ( dieren, planten, ontleedkundige figuren, enz.) een atlas.
Ook de bovenste halswervel heet atlas, daar hij het hoofd (als Atlas den wereldbol) draagt.

atlas. De benaming atlas voor een boek met geografische kaarten stamt van de Vlaming Gerard Mercator (1512-1594). Mercator werkte als zelfstandig cartograaf en instrumentenbouwer en publiceerde vanaf 1537 allerlei kaarten en kaartenboeken in het Latijn. Daarom had hij ook zijn naam in het Latijn vertaald, want zijn eigenlijke naam luidde Gerard de Kremer - Kremer is een variant van kramer 'koopman'. Bij het tekenen van de kaarten stuitte hij op het probleem hoe de bolle vorm van de aarde geprojecteerd moest worden op een plat vlak. Op de grote wereldkaart die hij in 1569 voor zeevaarders publiceerde, tekende hij als eerste de lengte- en breedtegraden als rechte lijnen. Sindsdien wordt deze projectie naar hem de Mercator-projectie genoemd, een benaming die is overgenomen in andere talen, vergelijk Engels Mercator projection, Duits Mercatorprojektion, Frans projection de Mercator, Russisch merkatorskaja projekcija, en Deens mercatorprojektion.

In 1568 publiceerde Mercator een werk getiteld Chronologia. In de inleiding hiervan schreef hij dat het zijn plan was om een complete kosmografie (Cosmographia) samen te stellen. Deze zou, behalve de reeds gepubliceerde Chronologia, nog vier delen gaan bevatten: een deel over de schepping van de wereld, een deel met een beschrijving van de hemel, een deel met de beschrijving van de landen en zeeën, en tot slot een deel over genealogie en politieke geschiedenis. Niet alle delen zijn uiteindelijk verschenen. In 1595 gaven de zonen van Mercator postuum het deel uit met het verhaal van de schepping van de wereld volgens Genesis, waaraan toegevoegd een tweede deel met kaarten van de hele wereld. Het boekwerk had de door Mercator vastgestelde titel: Atlas, sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura (Atlas, dat wil zeggen kosmografische overwegingen over de schepping van de wereld alsook de afbeelding van het geschapene). Hiermee werd voor het eerst de term atlas voor een kaartenverzameling gebruikt.

In de meeste Nederlandse en buitenlandse naslagwerken valt te lezen dat Mercator met de term atlas verwees naar de mythische Griekse reus die de wereldbol op zijn rug torst als straf voor het feit dat hij met de andere titanen de strijd had aangebonden tegen Zeus en de olympische goden. Die reus Atlas werd en wordt veelvuldig op titelpagina's van atlassen afgedrukt. Maar Mercator had, zo blijkt uit zijn voorwoord, een ándere Atlas op het oog, namelijk een legendarische Etrurische geleerde en administrator van het koninkrijk Etrurië. Mercator beschouwde deze Atlas als het symbool van de kosmografie, en daarom beeldde hij hem uit op de titelplaat van zijn boek. In de opvattingen van Mercator bestond kosmografie uit de wetenschap van de hemel en van de aarde. Op de titelplaat is dit verbeeld doordat de hemelglobe op de knie van Atlas rust (niet op zijn rug of schouders, zoals de Griekse reus altijd wordt afgebeeld) en de aardglobe op de grond vóór hem ligt.

In 1634 werd Mercators Atlas vertaald in het Nederlands. Al snel werd de naam atlas in het Nederlands de algemene benaming voor een verzameling kaarten: zo gebruikte die andere bekende Nederlandse cartograaf, Johan Blaeu, in 1648 de titel Grooten Atlas oft werelt-beschryving.

Er verscheen een groot aantal vertalingen van het werk van Mercator met in de titel het woord Atlas: in 1609 in het Duits, in 1633 in het Frans, in 1635 in het Engels. Zo kreeg atlas in veel talen de algemene betekenis van 'kaartenboek'; dat geldt bijvoorbeeld voor het Bulgaars, Deens, Duits, Engels, Frans (zie illustratie 2), Indonesisch, Kroatisch, Macedonisch, Noors, Papiaments, Russisch, Servisch, Sloveens, Zweeds en voor het Hongaars (in de vorm atlasz).

Mercator heeft niet alleen de woorden Mercatorprojectie en atlas in andere talen bekendgemaakt, maar hij was ook medeverantwoordelijk voor de verbreiding van het woord maalstroom.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.