zwaluw* [zangvogel] {swaluwe, swalewe, swelve 1201-1250} oudsaksisch swala, oudhoogduits swalawa, oudengels swealwe, oudnoors svala; denkbaar is verband met grieks alkuōn [ijsvogel] ofwel met russisch solovej [nachtegaal], dan wel met albaans dalendüse [zwaluw].

zwaluw znw., mnl. swāluwe, swālewe v. = ohd. swalwa (nhd. schwalbe), os. swala, ags. swealwe (eng. swallow), on. svala v. “zwaluw”, germ. *swalwôn-. Formeel mogelijk, maar wegens de bet. onzeker is de verklaring uit ouder-oergerm. *swalʒwôn-, dat dan bij gr. alkuṓn “ijsvogel” wordt gebracht. Ook de afl. van de bij zwalpen besproken idg. basis swel-, swol- “zich draaiend bewegen” is niet meer dan een mogelijkheid. Een opvallende bijvorm van zwaluw is Kil. swalcke (“Sax. Sicamb.”), nog ndd. dial.

zwaluw v., Mnl. swaluwe, Os. swala + Ohd. swalawa (Mhd. swalwe, Nhd. schwalbe), Ags. swealwe (Eng. swallow), On. svala (Zw. id., De. svale): wellicht bij den wortel van zwalken; cf. synon. Kil. swalcke en Vla. zwalm.

zwalber, zjwalber, zwalver, zwarbel, sjwarbel, zn. : zwaluw. D. Schwalbe ‘zwaluw’. Zwarbel/sjwarbel door metathesis.

zwalg, zn.: zwaluw. Door v/g-wisseling uit zwalf < zwaluw.

zwalm, zwolm, zwalmer, zwammer, zn.: zwaluw. Ook Vl. en Br. zwalm, zwolm. Vnnl. swaelem, swaeluwe (Kiliaan). Door wisseling van de bilabialen w/m/b, D. Schwalbe, vgl. murm, murw, D. mürbe.

zwalm, zwaalm(e), zwelm, zwielm zn.: zwaluw. Door wisseling van de bilabialen w/m/b, D. Schwalbe, vgl. murm, murw, D. mürbe. Door metathesis ook zwamel.

zwalm, zn. m.: zwaluw. Door wisseling van de bilabialen w/m, vgl. murw/murm.

ZWALUWEN – Hirundinidae
De betekenis van Hirundo is niet bekend. Over de betekenis van de Nederlandse naam bestaan enkele vermoedens. Er is gedacht aan golven, zwenken en zwalken – vergelijk Engels to shake –, wegens de manier van vliegen. Juister lijkt dat de vogelnaam afstamt van het proto-germaanse swalwo, dat is ‘gespleten stokje’, een typering van de gevorkte of gekerfde staart van een zwaluw.

Reade Swel Officiële friese naam voor de Roodstuitzwaluw ↑ [Boersma 1972/1981]. De soort werd pas op 16 oktober 1983 voor het eerst in de provincie Friesland waargenomen; de naam van het lemma zal dus nog jong en recent verzonnen zijn. Daarbij zullen D Rötelschwalbe (letterlijk ‘Zwaluw met kleur als rode aarde’) of F Hirondelle rousseline (rousseline <vrouwelijke vorm van roux ‘rossig’ + l + suffix -ine) als voorbeeld gediend hebben, maar het nadeel van deze namen is dat ze niet aangeven wat er nu aan de vogel rossig (of rood) is.

Skiere Swel Een friese volksnaam voor de Oeverzwaluw [ViF p.1041]. Deze soort is van boven vaal van kleur (vaalbruin); fries skier ‘grijs, grauw, vaal’.

Swel Sweal Swjel Swelver Friese namen voor Zwaluw ↑ waarmee ze etymologisch verwant zijn [kaartje in ViF III p.1018]. In Gesner 1555 wordt schwaelken als fries opgegeven [ViF III p.1017]. Uit deze verkleinvorm zal dan fries Sweltsje ontstaan zijn (met ingweoonse k > ts). Swel komt in verschillende uitdrukkingen in het fries voor, o.a. Ien swel makket noch gjin simmer en Babbelje as in sweltsje op in beanestôk (= druk keuvelen).

Zwelf Zwelfie Limburgse naam voor een (Boeren)zwaluw [Hens 1926; B&TS 1995], ws. overeenkomend met mnl swelve (vgl. sub Zwaluw). Ook: Zwerfie.

Zwelmpje Volksnaam voor de ‘Zwaluw’ (Boeren- en Huiszwaluw) op Zuid-Beveland en Walcheren (Zld) [B&TS 1995; Warren 1996].
ETYMOLOGIE Verkleinvorm van *zwelm of *zwalm. De -m in dit woord, ontstaan uit een -w, is een zeeuwse eigenaardigheid, die ook teruggevonden wordt bij de Val(m)duive ↑. In Zeeuws-Vlaanderen komt ook de naam Zwalum voor en in het aangrenzende Vlaanderen de naam Zwolm [B&TS 1995].

Zwaluw Algemene benaming voor een aantal Zangvogels uit de in naam overeenkomende familie der Hirundinidae, waarvan de Boeren- en de Huiszwaluw in N de meest voorkomende en bekendste soorten zijn. Bij uitbreiding ook voor de niet-verwante vogelsoorten als Gierzwaluw Apus apus, Nachtzwaluw Caprimulgus europeus en de Zeezwaluwen (= Sterns Sternidae).
De VK (c.1618) kende alleen nog maar de “SWAELUWE J. SWAELM”, waarmee, evenals met de vele volksnamen zoals Zwaalf/Swaalf (Groningen), Schwalg, Schwarbel en Zwelf (Limburg), Zwelmpje (Zeeland) en Zwaalm (Vlaanderen), ws. toch vooral de Boerenzwaluw werd aangeduid. Daarnaast vermeldt Kiliaan (c.1618) het woord in een ss. met spier, te weten SPIER- SWALCKE, SPIER-SWALUWE (ws. ‘Gierzwaluw’, gezien D Spierschwalbe = ‘Gierzwaluw Apus apus’) (N spier ‘spits, puntig’, duidend op de vleugelvorm).
ETYMOLOGIE N Zwaluw <mnl swaluwe, swalewe (JvM c.1266), swelve, swalwe (Bern. c.1240 [VT]); nederduits Swalwe, Swale <oudsaksisch swala; D Schwalbe <mhd swalwe, swalbe, swale, swal <ohd swalwa, swalawa; fries Swel, Swael; E Swallow <middelengels swalowe <oudengels swealwe; oudnoords svala (>zweeds, ijsl svala, noors, deens svale); germ *swalwo, maar misschien ook *swalhwo (wegens de lapse leenwoorden spalfo en svalfo) [Wahrig: germ *swalwon (= ‘Nachtegaal’) <idg *suolui, suolen-?]. Misschien is het germ woord verwant met R Солове́й Solovéj, bulgaars Slavej, pools Slowik, tsjechisch Slavik en servo-kr Slavuj, dat echter ‘Nachtegaal’ betekent en/of met albaans Dallëndyshe ‘Zwaluw’ of met Gr ἀλκυών alkuṓn ‘IJsvogel’¹. (Gr χελιδών chelidṓn ‘Zwaluw’). Volgens Lockwood 1993 betekent het germ *swalwo zoiets als ‘gespleten stok’, duidend op de vorkstaart van de (Boeren)Zwaluw. Hij geeft echter geen uitleg hoe hij aan deze betekenis (van het hypothetische woord!) komt. Het staat de vergelijking met de slavische woorden voor Nachtegaal wel in de weg, want de Nachtegaal heeft geen gevorkte staart. De betekenisovergang van Nachtegaal > Zwaluw (áls die er geweest is) is denkbaar via de gemeenschappelijke betekenis van ‘Lenteaankondiger’. Zie ook D Utenschwalb sub Zwarte Ooievaar.

==

¹ De Saussure 1868⁺; gaat daarbij uit van germ *swalzwôn [Suolahti p.23], maar de z hierin is hypothetisch; *swalzwôn (met z) sluit de andere genoemde verwantschappen (met slavisch en albaans) uit [FWH supplement p.205], en komt daarom m.i. niet als beste mogelijkheid in aanmerking.

zwaluw* zangvogel 1240 [Bern.]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.