zonde zn. ‘overtreding van een goddelijke wet’
Onl. sunda ‘zonde’ in sunda min ‘mijn zonde’, sundon unsen thu genathan salt ‘u zult onze zonden vergeven’ [beide 10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. sunde [1240; Bern.], meestal sonde; nnl. zonde.
Os. sundia (mnd. sünde); ohd. sunta (nhd. Sünde); ofri. sende, sinde (maar nfri. sûnde, sonde is ontleend aan het nnl.); oe. syn(n) (ne. sin); on. synd (wrsch. ontleend aan het mnd.; nzw. synd); alle ‘zonde’, < pgm. *sundjō ‘het schuldig zijn aan een daad’. Het gaat oorspr. om een rechtsterm die na de kerstening een nieuwe christelijke betekenis heeft gekregen. De oorspr. betekenis is nog herkenbaar in oe. syn(n) (*sunjō-), dat ook ‘misdaad’ betekent, en in on. syn ‘ontkenning’.
Wrsch. gaat het om een abstractum bij pgm. *sunþ-/*sanþ- ‘zijnde’ (bn. on. sannr ‘waar’ (nzw. sann), oe. sōth ‘waar’ (ne. sooth-sayer ‘waarzegger’)) < pie. *snt-, *sont-, vermoedelijk een teg.deelw. bij de wortel van het werkwoord → zijn 1. Hiermee te vergelijken is wrsch. ook got. sunjis ‘waarachtig’ (of: sunja ‘waarheid’), os. sunnia ‘ware toestand’, ohd. sunna ‘wettelijk erkende reden van verhindering’.
♦ zondebok zn. ‘iemand die ten onrechte de schuld krijgt’. Nnl. zondebok: of het geoorloofd is, iemand, die, in welk opzigt dan ook, veel voor zijne rekening krijgt, een zondebok of bok van ongeregtigheid te noemen [1844; WNT]. Samenstelling van → zonde en → bok. Het woord gaat terug op het in het Oude Testament (Leviticus 16) beschreven ritueel op Grote Verzoendag, waarbij een bok symbolisch met de zonden van het volk werd beladen en de woestijn ingejaagd. ♦ zondeval zn. ‘het vallen in zonde’. Nnl. zondeval ‘het bedrijven van de eerste zonde door Adam en Eva’ in naa den Zondenval [1723; WNT], maar eerder bestaat er al wel een omschrijving met het werkwoord vallen, in mnl. Datten ... Die viant heft te ualle brachtt ‘dat de duivel hem (de mens) tot zonde heeft verleid’ [1265-70; VMNW], dat de mensche vallen soude ‘dat de mens in zonde zou vervallen’ [1285; VMNW]. Samenstelling van → zonde en → val 1. Het begrip zondeval (vergelijk Duits Sündenfall, Engels fall of man, Frans la chute enz.) wordt in de Bijbel zelf niet gehanteerd, maar is het product van de christelijke uitleg van de gebeurtenissen in Genesis 3 na Adams en Eva's ongehoorzaamheid aan God. ♦ zondaar zn. ‘persoon die een zonde begaat’. Mnl. sondere, sondare ‘zondaar’: sundere ‘zondaar’ [1240; Bern.], en sondere ‘een zondaar’ [1265-70; VMNW], van eenen sondare [1285; VMNW] naast sondenare [1290; VMNW]. Afleiding van zonde met het achtervoegsel → -aar. ♦ zondigen ww. ‘een zonde begaan’. Mnl. sondigen ‘een zonde begaan’, in de vorm sundegen [1240; Bern.], in Ten eersten so sondicht die traghe mensche in vertreckenisse ‘in de eerste plaats zondigt de mens door zijn zucht tot uitstel’ [1437; MNW] naast sonden ‘zondigen’ [1400-20; MNW-R]. Afleiding van mnl. sondich ‘zondig’, zoals in een sondech wijf ‘een zondige vrouw’ [1285; VMNW], dat weer met → -ig is afgeleid van zonde. Maar zie ook → -igen.

zonde znw. v., mnl. sonde, sunde, onfrank. sunda, os. sundia (mnd. sunde > on. synd), ohd. suntea, sunta (nhd. sünde), oofri. sende, owfri. sonde, oe. synn (ne. sin) < germ. *sunðiō.

Het is niet gelukt het woord uit het germ. te verklaren. Daar het woord nooit tot de germ. rechtstaal behoord heeft, is een verwantschap met lat. sons ‘schuldig’ niet aannemelijk. De verklaring van E. Schroder KZ 56, 1929, 106 vlgg. uit een grondvorm *skṃtjo ‘handeling waarover men zich schaamt’ (en dus bij schande) stuit daarop, dat k voor m anders nergens uitvalt. — Misschien dus een vroege ontlening (in de kerktaal?) aan lat. sons, sontis ‘schuldig’, welk woord is te vergelijken met on. sannr ‘waar, schuldig’, vgl. os. oe. sōð, ohd. sant, eig. een deelw. van het ww. *es ‘zijn’, vgl. oi. sant, gr. ont- ‘zijnde’. De overgang van de bet. ‘het zijnde, waar’ > ‘schuldig’ alleen in germ. en lat., wat wijzen kan op nauwe betrekkingen op het gebied van het recht.

zonde znw., mnl. sonde, sunde v. = onfr. sunda, ohd. sunt(e)a (nhd. sünde), os. sundia, oofri. sende, owfri. sonde, ags. synn (eng. sin) v. “zonde, vergrijp”, stam *sunðiô-. De got. nomin. zou *sundi luiden. On. synð v. “zonde” (alleen in christelijken zin) is uit *suniði-, *sunjiþô- of dgl. verklaard; eer is ’t een ontl. uit het Wgerm. Verwant is lat. sons “schuldig”; dit kan identisch zijn met on. sannr “waar, schuldig”, os. sôth, ags. sôð “waar” (eng. in for sooth); dan is idg. *sont-, *s_ent- (*sṇt-) “schuldig” (van dezen laatsten vorm komt zonde), het tegenw. deelw. van het ww. es- ”zijn” (zie zijn II) = gr. ónt-, obg. sy, gen. sąšta, lit. (met analogischen e-anlaut) ẽsąs, oi. sánt- “zijnde”; de bet. “schuldig” gaat dan op “wiens schuld zonder twijfel vaststaat” terug. Anderen combineeren zonde en lat. sons met gr. authéntēs “(uit eigen beweging handelend), moordenaar, zelfmoordenaar” (onwsch.; dit eer uit autó- + *théntēs dan autó- + héntēs); gr. ánūmi “ik voltooi”, oi. sanóti “hij verwerft zich” worden ook nog wel hierbij gebracht.

zonde v., Mnl. sonde, Onfra. sunda, Os. sundia + Ohd. suntea (Mhd. sünde, Nhd. id.), Ags. synn (Eng. sin), Ofri. sende, On. synd (Zw. en De. synd) + Lat. sons, genit. sontis = schuldig.

Zonde, daad die tegen de regels van godsdienst of moraal ingaat; (in verzwakte betekenis) overtreding van een regel; kwalificatie van een aantasting van iets moois, een verspilling, een gemiste kans e.d.

In de bijbel is een zonde een daad die een schuld tegenover God teweeg brengt, zoals onder andere uit deze boetpsalm blijkt: 'Ik ken mijn wandaden, / ik ben mij steeds van mijn zonden bewust, / tegen u, tegen u alleen heb ik gezondigd, / ik heb gedaan wat slecht is in uw ogen' (Psalmen 51:5-6, NBV). In het algemene taalgebruik kennen wij het woord vooral in uitroepen van spijt: 'Zonde van m$n tijd' (een uur aan de telefoon) of 'zonde van je nieuwe stropdas' (een vlek), een betekenis die tamelijk ver van de eigenlijke betekenis is afgeraakt.
Vooral binnen de rooms-katholieke kerk zijn in de loop der tijd veel verschillende typen zonden
onderscheiden, die een aantal samenstellingen en verbindingen hebben voortgebracht als dagelijkse zonden, doodzonden, pekelzonden. Deze hebben geen onmiddellijke bijbelse basis. Evenals de afleidingen zondig en zondigen worden ze hier niet verder behandeld.

Rijmbijbel (1271), 374. God en hiet noint sonde doen. (God heeft nooit bevolen te zondigen.)
Z'n eigen zonde was bijna tegengesteld aan die van Witteboon maar zonde evengoed binnen de heiliging van het huwelijk. (F.B. Hotz, Het werk, 1997 (De toren, 1978), dl. 1, p. 475)
Ze merkte wel, dat ook zij in staat van sexuele opwinding te brengen was, wat haar verbaasde en een beetje beangstigde, omdat ze altijd gemeend had, dat die gevoelens alleen maar voorkwamen bij zondige vrouwen. En de zonde had haar altijd afgeschrikt. (T. Hilberink, Cycli. Geschiedenis van de familie Burger (1840-1945), 1992, p. 30)

Wie zonder zonde is werpe de eerste steen, alleen wie zelf zonder fouten is, is gerechtigd een ander te beschuldigen; uitspraak om aan te geven dat men geen oordeel over iemand anders moet of wil vellen. Ook alleen:
de eerste steen werpen, (als eerste) iemand beschuldigen.

Deze uitdrukking gaat terug op een uitspraak van Jezus aangaande de behandeling van een overspelige vrouw; haar aanklagers willen haar stenigen, Jezus werpt echter tegen: 'Wie van u zonder zonde is, werpe het eerst een steen naar haar' (Johannes 8:7, NBG-vertaling), waarmee hij wil zeggen dat in feite niemand in de positie is om haar te veroordelen. Op het eerste gedeelte wordt in modern gebruik vaak gevarieerd. De NBV heeft hier 'laat die als eerste een steen naar haar werpen'.

Luikse Diatessaron (1291-1300), p, 168, 5-6. Die sonder sunde es van v, die werpe den irsten steen op hare.
Ook van hun privé-domein [dat van politici die zich op de belangen van het gezin richten] moet de pers afblijven, vindt ze. 'Anders kom je altijd in banaliteiten terecht, en raak je in de sfeer van: wie zonder zonde is, werpe de eerste steen.' (NRC, 31-8-1998, p. 2)
Maar kom, dat hij die helemaal vrij is van dogma's, de eerste steen werpe... (De Standaard, nov. 1995)
M'n man, ja, hij is tandarts, nou ja, vreselijk gefrusteerd beroep natuurlijk, de schat, je vult die gaatjes maar en je rijdt in een Porsche Carrera, ik bedoel, ja, d'r is ergens geen verband, behalve die assistente, nou ja, wie werpt de eerste steen, niet ik ... wat? (D. Frenkel Frank, De kleinste hond ter wereld en andere eigentijdse ongemakken, 1980, p. 107)

De zonden of ongerechtigheid der vaderen worden of wordt bezocht aan de kinderen, de gevolgen van fouten en misdaden worden gedragen door volgende generaties.

Onder andere in Exodus 34:7 kunnen we lezen wat er gebeurt als men niet gehoorzaamt aan de geboden van God: 'Maar (de schuldige) houdt Hij zeker niet onschuldig, de ongerechtigheid der vaderen bezoekende aan kinderen en kindskinderen, aan het derde en vierde geslacht' (NBG-vertaling; de NBV kiest voor een andere formulering). Zie ook Geslacht.

Statenvertaling (1637), Exodus 34:7. Die den schuldigen geensins ontschuldich en houdt, besoeckende de ongerechticheyt der vaderen aen de kinderen.
Stel je voor: Duitse kinderen gaan de poort binnen van het kamp Natzweiler. [...] Weet ik zelf waarom ik huil? Het zal wel zijn omdat ik weet wat die onschuldige kinderen gaan zien: de zonden der vaderen. (W.L. Brugsma, Europa Europa, 1983, p. 176)
Als wij de God van het Oude Testament ten voorbeeld nemen, dan wordt de ongerechtigheid der vaderen bezocht aan de kinderen, aan het derde en vierde geslacht. (NRC, 13-8-1999, p. 7)

Zonde tegen de Heilige Geest, zeer zware, onvergefelijke zonde.

De kerk van de Middeleeuwen en later de rooms-katholieke kerk kent verschillende kwalificeringen en classificaties van zonden. Zo heeft men ook zes zonden tegen de Heilige Geest erkend. Het begrip 'zonde tegen de Heilige Geest' is gebaseerd op de volgende evangelietekst: 'Voorwaar, ik zeg u, dat alle zonden aan de kinderen der mensen zullen vergeven worden, ook de godslasteringen, welke zij gesproken mogen hebben; maar wie gelasterd heeft tegen de Heilige Geest, heeft geen vergeving in eeuwigheid, maar staat schuldig aan eeuwige zonde, immers, zij zeiden: Hij heeft een onreine geest' (Marcus 3:28-29, NBG-vertaling). In de NBV is de 'eeuwige zonde' geworden tot 'een onuitwisbaar vergrijp'.

Liesveldtbijbel (1526), Marcus 3:39. Maer wie den heilighen geest lastert, die en heeft gheen vergeuinge inder eewicheit maer hi is sculdich des eewighen ordeels.
En was het geen zonde tegen de heilige geest dat de ene kon goud maken, en dat de andere zijn kinderen op de wereld moest brengen in honger en tekort? (L.P. Boon, De Kapellekensbaan/Zomer te Termuren, 1980 (1953/1956), p. 589)
Maria vergeeft alles, zelfs de zonde tegen de Heilige Geest. (G. Reve geciteerd in Trouw, 12-12-1998, p. 17)

Zondebok, iemand op wie de schuld wordt geschoven van iets dat anderen hebben misdaan of van wat buiten zijn schuld is misgegaan.

De zondebok is in het oude testament de bok die op Grote Verzoendag symbolisch met de zonden van het volk werd beladen en de woestijn ingestuurd, als verzoening voor de begane overtredingen. Het ritueel wordt beschreven in Leviticus 16: 'De bok neemt alle zonden van het volk met zich mee, naar een verlaten gebied' (Leviticus 16:22, NBV). Het frequent gebruikte zondebok is als woord vrij jong, en waarschijnlijk oorspronkelijk alleen gebruikt voor de figuurlijke betekenis 'iemand die altijd de schuld van iets toegeschoven krijgt'. Het wordt in die betekenis genoemd door Sprenger van Eijk in 1844. In de letterlijke betekenis komt het voor in de inleidende tekst bij Leviticus 16 in de Leidse vertaling (1899-1912), waar gesproken wordt over het wegjagen van een zondebok. In de tekst zelf van de verschillende vertalingen treffen we zondebok niet aan; men geeft omschrijvingen, bijvoorbeeld in Levicus 16:8: weggaande bok (Statenvertaling).

Liesveldtbijbel (1526), Leviticus 16:22. Dat die boc also al haer misdaet op hem in dye wildernis draghe, ende laten hem in die woestine.
Hoeveel rancune was er niet nodig, hoeveel zondebokken om aan het eigen vernietigende oordeel te ontkomen? (A. van der Veen, Het wilde feest, 1975 (1952), p. 67)
De communisten in de Doema zoeken een zondebok voor 's lands financiële crisis. (NRC, 13-1-1999, p. 17)

Zondeval, het begaan van de eerste zonde door Adam en Eva; (algemeen) zware overtreding.

Dit woord, opgetekend vanaf de 18e eeuw, werd in eerste instantie toegepast op de eerste zonde door Adam en Eva. Door te eten van de vrucht van de boom der kennis waren ze ongehoorzaam aan God en riepen de straf van God over zichzelf en hun nageslacht af. Hoewel dit als 'de eerste zonde' bekend staat, komt het woord zonde in het verhaal zelf overigens niet voor. In moderne toepassingen op verre nazaten van deze ongehoorzame voorouders moet het woord de zwaarte van de overtreding tot uitdrukking brengen. Zie ook Adam, Appel, Boom, Eden, Eva, Lust, Paradijs, Vrucht, Vijgenblad.

Omdat algemeen verondersteld werd dat de Duitse landbouw en industrie het niet konden stellen zonder sterke staat, gingen veel liberalen door de bocht en stelden zich op achter een sterk protectionistische politiek, een opstelling die in de literatuur doorgaans als de zondeval van het Duitse liberale denken wordt afgeschilderd. (Liberaal Reveil, 1995, nr. 4)
[Kop in artikel over Boesaks veroordeling wegens verduistering en fraude:] De zondeval van dominee Alan Boesak. (NRC, 23-3-1999, p. 1)

Zondvloed, grote watervloed die volgens het bijbelverhaal de aarde verwoestte op Noach en de zijnen na; (fig.) grote watervloed; zware regenval; (fig) enorme hoeveelheid.

Na de zondeval wordt in de volgende hoofdstukken van Genesis verslag gedaan van de grote watervloed, die God op aarde liet stromen om de goddeloze mensheid uit te roeien. Hij spaarde hierbij Noach, diens familie en van alle dieren één paar. Toen de aarde weer droog was, deed God Noach een belofte: 'Hierbij sluit ik een verbond met jullie en met je nakomelingen, en met alle levende wezens die bij jullie zijn: vogels, vee en wilde dieren, met alles wat uit de ark is gekomen, alle dieren op aarde. Deze belofte doe ik jullie: nooit weer zal alles wat leeft door het water van een vloed worden uitgeroeid, nooit weer zal er een zondvloed komen om de aarde te vernietigen' (Genesis 9:11, NBV).
De vloed werd aanvankelijk als zindvloed 'grote vloed' betiteld. Waarschijnlijk onder invloed van het Duits kwam de vorm zondvloed in zwang, waarbij het eerste element zond- werd uitgelegd als zonde; de vloed was immers bedoeld als straf voor de zonden van de toenmalige wereldbewoners.

Deux-Aesbijbel (1562), Genesis 9:11. Ende make mijn verbont also met v, Dat nu voortaen niet meer alle vleesch verdoruen worden sal, met het water der Sundtuloedt, ende daer sal nu voortaen geene Suntvloet meer kome, die de Aerde verderue.
Liefdefossielen die zijn gebleven, / waar een zondvloed haar heeft verzwolgen. (G. Achterberg, Verzamelde gedichten, 1985 (Memphis. 1946), p. 468)
Ik vertelde hoe de Uiver in een ware zondvloed, zo hard regende het, landde op de nog geen driehonderd meter lange baan en hoe een paar honderd toeschouwers het de volgende ochtend vlot trokken uit de modder. (M. Möring, In Babylon, 1997, p. 392)
Hij moest ingrijpen voor het te laat was, hij stond op en liep naar de schakelaar. Er zij licht! En er was licht, het over-stroomde de kamer als een zondvloed, het sprong op het mahonie, het gleed over het witte papier van zijn schrift en het legde vleiend een wang tegen het venster aan. (A. Blaman, Overdag en andere verhalen, 1957, p. 92)
De GIA [de Algerijnse Gewapende Islamitische Groep] belooft regeringen 'een zondvloed van terreur en bloedbaden'. (NRC, 23-6-1999, p. 4)

Voor, na de zondvloed, in de oertijd; in de nieuwe tijd.

De zondvloed is uitgangspunt van een bepaalde tijdrekening geweest, en men kan dus bij Cats een datering aantreffen als In $t jaer 1449 na den Sunt-vloet. In meer globale aanduidingen geldt voor de zondvloed als zeer lang geleden, uit de oertijd; en na de zondvloed als behorend tot de nieuwe tijd.

Wanneer ben ik voor het laatst kwaad geweest? dacht ik. God, dat was lang geleden. Voor de zondvloed. Langer geleden nog. (M. Möring, In Babylon, 1997, p. 402)
Ragnarok! Ragnarok! Sonnetten van na de zondvloed, of: Het was en is niet meer. (Titel van een afdeling in G. Komrij, Fabeldieren, 1975; Alle gedichten tot gisteren, 1994, p. 201)

Na mij of ons de zondvloed, we houden geen rekening met nadelige gevolgen van wat we ondernemen; kome wat kome.

Deze uiting van prettige of onverantwoordelijke zorgeloosheid wordt vaak toegeschreven aan Madame de Pompadour, maar de uitdrukking was al eerder in het Frans bekend en gaat op antieke voorbeelden terug.

Wat zal je je nog langer druk maken, wie dan leeft wie dan zorgt na ons de zondvloed. (F. de Jonge, Het Damestasje, 1987, p. 86)
Na drieëneenhalf jaar kabinet-Den Uyl maakte Wiegel een balans op. Zijn oordeel was zeer negatief: 'het beleid van het failliet' had 'louter wrange vruchten' afgeworpen. Door uit te gaan van de gedachte 'na ons de zondvloed' bezorgde het kabinet het land moeilijke jaren. (Liberaal Reveil, 1994, nr. 1)

zonde. In krachttermen en uitroepen e.d. komt volgens het WNT bij mijn zonden voor. Alleen voor de 17de eeuw wordt een citaat gegeven, dat afkomstig is uit Bredero.

zonde ‘overtreding’ -> Xhosa sono ‘overtreding’ ; Zoeloe sono ‘overtreding’ ; Negerhollands sondo, zonde, sonden ‘overtreding’; Sranantongo sondu ‘overtreding’; Surinaams-Javaans sondu ‘overtreding’ .

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.