werpen ww. ‘gooien; (jongen) ter wereld brengen’
Onl. werpan ‘gooien, afwerpen’ in Uuirp ouir herrin sorga thina ‘gooi je zorgen neer voor de Heer’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. werpen ‘gooien’ waarbij veel figuurlijke en overdrachtelijke bijbetekenissen als ‘treffen’ in wurpen si ůen in allen siden ‘troffen ze hem aan alle kanten’ [1220-40; VMNW], ‘verjagen’ in uten hus ... tewerpene ‘uit het huis weg te jagen’ [1236; VMNW], ‘verlossen’ in Die dach hi warpse vtin ellinde ‘die dag verloste hij hen uit de ellende’ [1265-70; VMNW], ‘werpen (van jongen)’ in hare urucht te werpene ‘om haar jong te werpen’ [1287; VMNW].
Os. werpan (nnd. warpen); ohd. werfan (nhd. werfen); ofri. werpa (nfri. werpe); oe. weorpan (ne. warp ‘krommen, buigen’); on. verpa (nzw. värpa ‘(eieren) leggen’); got. wairpan; < pgm. *werpan- ‘gooien’.
Wrsch. met assimilatie van vroeg-pgm. *w-k^w > *w-p (Seebold 1970, en zie ook → wolf) ontstaan uit pie. *uerg^w- ‘gooien’ (LIV 689) en dan verwant met Oudkerkslavisch vrěšti (1^e pers. ev. vrigǫ) ‘id.’. Verdere herleiding tot een wortel pie. *uer- ‘buigen’ (IEW 1153), met uitbreidingen *uer-b-, *uer-b^h-, *uer-g- (IEW 1153), is zeer onzeker.

werpen ww., mnl. werpen, onfrank. os. werpan, ohd. werfan (nhd. werfen), ofri. werpa, oe. weorpan, on. verpa, got. wairpan. — Idg. wt. *u̯erb, *u̯erbh ‘draaien, buigen’ (IEW 1153), waarvoor zie: werf 2. De oude bet. schijnt nog door in on. ‘een weefsel opspannen’ en vgl. aldri orpinn ‘door ouderdom gekromd’, ne. warp ‘krimpen, krom trekken’.

Wat de bet. van werpen aangaat, zal men van een concrete situatie moeten uitgaan. Uitgaande van het begripsveld van ‘vlechten’, komt men tot het maken van de huiswand; deze moet echter met leem besmeerd worden en daartoe wordt de leempap met kracht tegen het vlechtwerk geworpen om daarna glad er tegen aan te worden gestreken (vgl. ook smijten). Uit deze handelwijze heeft dus werpen als nieuwe bet. die van ‘gooien’ gekregen.

werpen o.w., Mnl. id., Onfra., Os. werpan + Ohd. werfan (Mhd. werfen, Nhd. id.), Ags. weorpan (Eng. to warp), Ofri. werpa, On. verpa (Zw. värpa, De. verpe), Go. wairpan: Germ. wrt. werp + Lat. verbera = slagen, Osl. vrĕšti: Idg. werb en wrt. werɡ. Uit het Germ. komt Fr. déguerpir.

werp: 1. gooi; 2. kleintjies kry (by baie sprekers slegs as kleintjies doodgebore is, anders bv. ww. kalf, lam, vul, maar wel ’n werpsel v. lewendige kleintjies, veral v. hondjies, katjies, varkies); Ndl. werpen (Mnl. werpen), Hd. werfen, Oeng. weorpan, Got. wairpan, vgl. Eng. warp, “krimp; krom trek”, hou misk. verb. m. Gr. (h)rabdos, “roede, stok”, en (h)rembomai, “ronddraai”.

werpen ‘gooien; jongen baren bij zoogdieren’ -> Deens varpe ‘gooien; een schip met behulp van een aan een touw bevestigd, uitgeworpen anker voorttrekken’ (uit Nederlands of Nederduits); Frans déguerpir ‘zich uit de voeten maken, afstand doen van’ Frankisch; Russisch verpovát' ‘een schip met behulp van een aan een touw bevestigd, uitgeworpen anker voorttrekken’; Papiaments † werp ‘gooien; jongen baren bij zoogdieren’.

1584. Met de muts naar iets gooien (werpen of smijten).

In de 17^de en 18^de eeuw beteekende dit: er niet naar kunnen talen, ergens niet aan behoeven te denken; het kwijt zijn; zie V. Moerk. 225; Schijnh. 430; Van Effen VI, 168; Tuinman I, 250. Tegenwoordig beteekent deze zegsw. iets trachten te verkrijgen of er een slag naar slaan; er naar gissen; zie Harreb. II, 110; Nw. School VIII, 296; Handelsblad, 22 Mei 1915 (ochtendbl.) p. 5 k. 1: Vandaar een voortdurend conflict tusschen importeurs en den fiscus. Men gooit er met de muts naar. Zoo werd een onechte oudheid door den fiscus verbazend hoog getaxeerd; Molema, 386 b; d'r is gein smieten mit de muts na, er is geen bijkomen aan, 't is ver boven of buiten mijn bereik, ik kan er niet naar talen; evenzoo bij Gunnink, 209; fri. dêr is gjin smiten mei de mûtse nei, daarover weet ik mijn groote verwondering niet uit te drukken; ook: daar is niet tegen te bolwerken; oostfri. d'r is gên schmîten mit de mütse na, 't is niet te bekomen; syn. van er is geen gooien naar (o.a. C. Wildsch. II, 144); in het fri.: hy docht er mar in smeet mei de mûtse nei, hij raadt er maar in den blinde op los, zonder iets van de zaak te weten. In den zin van ‘een gooi naar iets doen’ (vgl. n^o. 714) hoort men ook wel: ‘met zijn petje ergens naar gooien’,Ndl. Wdb. XII, 1397. wat doet vermoeden, dat de uitdr. aan het een of ander jongensspel is ontleend. Zie Ndl. Wdb. IX, 1279; Zuid-Limb.: met zijn klak naar iets slaan, zooals een jongen naar een vlinder.

2244. De teerling is geworpen,

l. le dé (ou le sort) en est jeté.

d.i. het lot is beslist, het besluit is genomen en men kan niet meer terug. De zegswijze is eene vertaling van het lat. alea jacta est, dat weder eene navolging is van het gr. ανερριφθω κυβοςErasmus emendeert alea esto jacta, de teerling zij geworpen, de kans zij gewaagd., en door Caesar gezegd is, toen hij den Rubicon overtrok; zie Sewel, 776: De teerling is geworpen, het moet 'er nu mee door, the lots are cast; Tuinman I, 263; Harreb. II, 327 a; Gron. 252; De Telegraaf, 8 Dec. 1914 (avondbl.) p. 8 k. 4; Otto, 12; Büchmann, 437. Bij Brandt, Leven v. Vondel, bl. 24: de steen was geworpen; fr. le dé en est jeté; hd. der Würfel ist gefallen; eng. the die is cast.

2449. Iemand iets voor de voeten werpen (of gooien),

d.i. iemand iets verwijten, van iets beschuldigen; eig. hem iets voorleggen (mnl. enen iet te voren leggen), waaraan men hem schuldig houdt; lat. objicere alicui aliquid. In de 17^de en 18^de eeuw iemand iets voor den neus smijten of iemand iets voor de scheenen werpen, smijten; zie voor deze laatste zegswijze Winschooten, 265; Pers, 505 a; Vondel, Palamedes, vs. 35; Gysb. Japicx, I, 74; Sewel, 698; enz. naast een voorwerp, eene beschuldiging (Pers, 503 b); vgl. hd. Vorwurf; einem etwas vorwerfen; eng. to cast s. th. in a p.'s teeth. Syn. iemand iets voor 't hoofd gooien.