vrees* [angst] {oudnederlands freisa [ondergang] 901-1000, middelnederlands vrese [vrees, gevaar]} oudsaksisch fresa [gevaar], oudhoogduits freisa [gevaar, angst], oudfries frasa [gevaar], oudengels frasian, gotisch fraisan [op de proef stellen]; mogelijk afkomstig van een stam die verwant is met die van gevaar; hierbij vrezen.

vreeze znw., mnl. vrêse v. “vrees, schrik, gevaar”. = onfr. freisa v. “interitus”, ohd. freisa v. “schrik, gevaar, verderf, verzoeking”, os. frêso m., frêsa v. “gevaar, verderf”, ofri. frâsa m., frâse v. “id.”. Hierbij ʼt ww. mnl. vrêsen “in gevaar brengen, bang maken, dreigen”, (refl.) “vreezen, bang zijn” (nnl. vrezen), ohd. freisôn “periclitari”, os. frêson “verzoeken, belagen, in gevaar brengen”, ags. frâsian “(God) verzoeken, vragen, uitvorschen”. Deze verbaalstam fraisô- zal wel evenzeer als de ngerm. stam, waarvan on. freista “verzoeken, op de proef stellen” (vgl. got. fraistubni v. “verzoeking”) secundair zijn. ʼt Redupliceerende got. fraisan “id.” is ouder. Wsch. van een idg. basis perē̆i-s-, perō̆i-s-, een verlenging van de bij gevaar besprokene. Minder wsch. uit *fra-isanan of *fra-aisanan, verwant met eisen.

vrees v., Mnl. vrese, Onfra. freisa = ondergang, Os. frêsa = gevaar + Ohd. freisa (Mhd. vreise) = gevaar, verderf, toorn, angst, Ofri. frása = gevaar, Ags. frásian, Go. fraisan = op de proef stellen: Idg. *p(e)rei̯s-, uitbreiding van den wortel van gevaar.

¹vrees s.nw.
1. Angs, skrik. 2. Ontsag, eerbied. 3. Gevoel van respek.
Uit Ndl. vrees (Mnl. vrese, vreise in bet. 1, 1518 in bet. 2, 1526 in bet. 3).

Met vrees en beven, met grote eerbied; met grote angst.

De combinatie van vrees en beven is geïnspireerd door de bijbel, bijvoorbeeld in Efeziërs 6:5, 'Slaven, weest uw heren naar het vlees gehoorzaam met vreze en beven, in eenvoud uws harten, als aan Christus' (NBG-vertaling). Vrees is hier: 'ontzag, eerbied', maar in het moderne Nederlands is die betekenis verloren gegaan en wordt de uitdrukking alleen nog gebruikt in de betekenis 'met grote angst'. De NBV maakt geen gebruik meer van de archaïsche frase. Zo staat er in Efeziërs 6:5 (NBV) nu te lezen: 'met ontzag, respect en oprechtheid'.

Liesveldtbijbel (1526), Efeziërs 6:5. Ghi knechten zijt gehoirsaem uwen lichameliken heeren, met vresen ende beuen in eenuuldichiet ws herten, als cristo.
Met het vuur laat hij de menselijke beschaving beginnen, maar ook een lange geschiedenis van vrees en beven, die werd aangewakkerd door de fundamentele tegenstellingen tussen 'goed en kwaad, vorm en chaos, mannelijk en vrouwelijk, rede en instinkt, het apollinische en het dionysische, God en de duivel'. (De Standaard, nov. 1995)
Zodra de merels, zoals nu, weer volop zingen, en de vinken, 's morgens nog met zwaar opgebolde buiken vanwege de koude, uitbundig in de kastanjebomen hun slag laten horen, voel je met vrees en beven hoe de hormonen als zilvervisjes door je bloed beginnen te joelen. (NRC, maart 1995)

Vrezen met grote vreze, (schertsend) erg bang zijn.

Er wordt nog steeds heel wat gevreesd met grote vreze in het moderne Nederlands. Deze alleen nog maar schertsend of ironisch gebruikte formule is onder meer terug te vinden in Lucas 2:9, 'En opeens stond een engel des Heren bij hen en de heerlijkheid des Heren omstraalde hen, en zij vreesden met grote vreze', (NBG-vertaling). Hier is ook de oorspronkelijke betekenis van toepassing: 'met groot ontzag vervuld zijn'. Het schertsend gebruik in de betekenis 'bang zijn' komt vooral in mondeling taalgebruik voor. Bij ontbreken van het werkwoord is eveneens aan bijbelse invloed te denken: 'Ik heb enkele gegevens in het bovenstaande uit dat boekje gelicht, en ik doe dat met grote vreze, want als ik toevallig ook iets weet dan staat het er fout' (De Volkskrant, 5-4-1996). In de NBV is de frase niet meer terug te vinden. Zo lezen we in Lucas 2:9 (NBV) dat de herders 'hevig schrokken'.

Leuvense Bijbel (1548), Lucas 2:9. Ende sij hebben ghevreest met grooter vreesen.
FC Utrecht vreest met grote vrezen. De club van trainer Leo van Veen verloor met 1-0 bij FC Twente en heeft nu twee verliespunten meer dan Groningen. (NRC, april 1994)
Ik hoop dat het mee zal vallen, maar ik vrees met grote vreze... (Gehoord, jaren '90)

[verkeerd gebruik van een voorzetsel o.i.v. het Frans]
vrees. - Bij vreezen staat een oorzakelijk voorwerp met voor; hetzelfde voorzetsel wordt dus vereischt bij het verbaal zelfstandig naamwoord. In plaats van voor, gebruiken Zuidnederlandsche schrijvers zeer vaak van, in navolging van de constructie met de bij fr. crainte. || Zonder vrees van tegenspraak mag men zeggen dat, hoe meer ... gazetten er werden uitgegeven, hoe grooter hier ook het getal lezers is geworden, DE POTTER, Gent 4, 59. Besefte hij al of niet, dat het zijne vrees van den dood alleen was, die hem bij zijne pleegouders eene toevlucht deed zoeken? MOORTGAT, Versleten 134.

vrees* angst 1240 [Bern.]