voelen ww. ‘gewaarworden; tasten’
Mnl. voelen ‘gewaarworden; tasten’ in Alset der jueget voelen beghint, Ginc het ter werelt ende nam een wijf ‘toen het (kind) de geslachtdrift gewaarwerd, ging het de wereld in en koos een vrouw’ [1300-25; MNW-R], Hi voelde dat haer puls lijf sloech ‘hij voelde dat haar polsslag nog op leven wees’ [1390-1410; MNW-R].
De afleiding → gevoelen, is eerder geattesteerd en bovendien in het Middelnederlands gewoner dan voelen. Er is wel verschil in gebruikssfeer: ghevoelen heeft van oudsher vooral betrekking op innerlijke gewaarwording, bijv. van pijn, geur, de werking van wijn of de nabijheid van God. Bij fysieke betasting spreekt men van oudsher van voelen.
Os. alleen gifōlian, mnd. vüelen (waaruit door ontlening nde. føle); ohd. fuolen (nhd. fühlen); ofri. fēla (nfri. fiele); oe. fǣlan (ne. feel, zie ook → feeling); alle ‘gewaarworden, (be)tasten’, < pgm. *fōlijan-. Het is niet zeker of on. falma ‘tasten’ hiermee (ablautend) verwant is.
Verdere herkomst onzeker. Wellicht verwant met Kerkslavisch palĭcĭ ‘vinger’ (Russisch pálec) < pie. *pōl-. Verwantschap met ohd. folma ‘vlakke hand’, Latijn palma en de andere onder → palm 2 genoemde woorden is onmogelijk, aangezien pgm. *fōl- niet uit pie. *plh₂- te verklaren is. Latijn palpāre ‘aaien, betasten’ is wrsch. niet Indo-Europees en lijkt dus eveneens niet verwant te zijn.

voelen ww., mnl. voelen, os. gifōlian, ohd. fuolen (nhd. fühlen), ofri. fēla, oe. fēlan (ne. feel) ‘tasten, voelen, bemerken’.

De etymologie is onzeker. Fick KZ 19, 1870, 263 heeft hiermee verbonden on. falma ‘tasten, rondtasten’ en ‘verbijsterd zijn van schrik’, vgl. felmsfullr ‘verschrikt’, got. usfilma ‘verschrikt’, oe. ealfelo ‘verschrikkelijk’. Daarmee verbindt IEW 801 lat. palpor ‘strelen’ en gr. pelemízo ‘zwaaien’, pólemos ‘slag, oorlog’ van de idg. wt. *pel, waarvoor zie: veel. — Kretschmer KZ 31, 1892, 398 wil uitgaan van ‘beweging met de hand’ en verbindt daarom met os. folm m., ohd. folma v., oe. folm m. folma v. ‘vlakke hand’, vgl. lat. palma, gr. palámē ‘vlakke hand’, oiers lām ‘hand’ en vooral gr. palmós ‘trillen (van een lichaamsdeel)’, zie voor verdere aanknopingen W. Wüst, Suomal. Tiedeakat. Toimituksia 93, 1, 1956, 73. gewoonlijk bij de groep van veld. — IEW 841 denkt twijfelend aan osl. palǐcŭ ‘duim’, lat. pollex ‘duim, grote teen’, uitgaand van een bet. ‘met de duim betasten’ (waarmee men niet pleegt te betasten!), woorden die behoren bij lat. polleō ‘sterk zijn’, van een idg. st. *polo ‘gezwollen, dik, groot’.

voelen (slot). “Ags. folm v.”, lees: “ags. folm m., folme v.”

veule (ww.) voelen; Middelnederlands voelen <1300-1325>.

voelen ‘via tastzin gewaarworden’ -> Deens føle (sig) ‘via tastzin gewaarworden; zich heel wat voelen’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors føle ‘via tastzin gewaarworden’ (uit Nederlands of Nederduits); Negerhollands voel, ful ‘via tastzin gewaarworden’; Berbice-Nederlands fulu ‘via tastzin gewaarworden’; Papiaments fulá ‘via tastzin gewaarworden’.

960. Die niet hooren wil, moet voelen,

die niet naar vermaningen wil luisteren, moet maar op onaangename wijze de gevolgen dragen van zijn onwil; ook gezegd tot een kind dat men door lichamelijke straf tot rede brengt. Vgl. C. Wildsch IV, 307: Keetje wilde nooit naar haar luisteren, en die niet hooren wil, moet ondervinden; Harreb. III, 32: Die niet hooren wil, moet voelen; Antw. Idiot. 1410: Die nie hooren wilt, moet vulen; evenzoo Waasch Idiot. 296; hd. wer nicht hören will, muss fühlen (Wander II, 779).

1854. Iemand (aan) den pols voelen.

Eig. gezegd van den dokter, die een zieke den pols voelt, om te weten of hij koorts heeft of zwak is. Bij overdracht wordt dit gezegd, wanneer men iemands kennis of zijne gezindheid of voornemen wil te weten komen door hem uit te vragen, waarvoor ook iemand polsen (Westvl. puls(t)en van puls(t), pols, uithooren, ondertasten, Gron. puntjen) gebruikt wordt. Zie Halma, 512: Yemand de pols voelen of tasten, iemand uitvraagen of uithooren, sonder quelqu'un, l'examiner; polssen, onderzoeken, ondertasten, sonder, examiner; Waasch Idiot. 530 b; De Telegraaf, 18 Dec. 1914 (avondbl.), p. 1 k. 5: Maar daar onze verdediging in orde is, kan het ons niet interesseeren of de Duitschers ons aan den pols zullen voelen of niet. Bij Tuinman I, 314 en II, 98: ymand den pols tasten, dat ook voorkomt in Hooft's Brieven, 196; Huygens, Korenbl. II, 100; Pers, 161 b; 615 a naast iemands de pols ondertasten (Pers, 630 b); Afrik. iemand se pols voel of voel hoe iemand se pols klop of iemand pols. Het is ook mogelijk, dat we voor de verklaring van polsen moeten uitgaan van de beteekenis peilen, de hoogte van het water meten met een polsstokGewoonlijk beteekent het water polsen, het in beroering, in beweging brengen; evenzoo in het fri. yn 't wetter polskje; westvl. het water pulsen; Antw. polsen, diep door slijk of water waden.; vgl. lat. percontari, onderzoeken, vernemen, van contari, peilenMnl. Wdb. VI, 546, waar polsen vermeld wordt in den zin van pogingen doen om iets te vinden. en iemand tintelen, eig. de diepte van eene wond peilen (Kiliaen: specillo tentare vulnus), dat in de 17^de eeuw zeer gewoon was en thans nog in een gedeelte van Zuid-Nederland en in Braband gebruikt wordt (Schuermans, 726 a; Hoeufft, 601; De Jager, Frequ. I, 765). In het fri.: immen oan 'e pols fiele; immen polskje; fr. tâter le pouls à qqn; hd. jem. den Puls fühlen; eng. to feel a p.'s pulse.

2235. Iemand aan den tand voelen,

d.w.z. iemands kennis of gevoelen onderzoeken; hem aan een streng onderzoek onderwerpen; iets trachten uit te vorschen. Deze spreekwijze is ontleend aan het keuren van paarden, waarbij men naar de kroon of afwrijvingsvlakte van de tanden den ouderdom bepaalt (vgl. n^o. 1753). Omstreeks het zevende jaar, wanneer de paarden aftandsch worden, verdwijnt bij hen een holte, de boon, in die vlakte, zoodat men mede hieraan hun ouderdom kan kennen. Zie Berkhey, Nat. Hist. IV¹, 103; Ndl. Wdb. III, 440; Harreb. II, 324 a; Nw. School, VIII, 257: We zullen het jongemens wel 'es even aan de tand voelen; Propria Cures XXVI, 154: Toen trok hij naar professor de Gelder, die hem aan den tand moest voelen over zijn kennis van mathesis en algebra; Prikk. V. 19; Handelsblad, 22 April 1914 (avondbl.) p. 1 k. 1: Niet altijd werden collega-politiebeambten zoo aan den tand gevoeld; Het Volk, 5 Nov. 1913 p. 1 k. 4: De heer Rutgers kon niet nalaten de gelegenheid te benutten om den minister aan den tand te voelen betreffende zijn plannen met de Invaliditeitswet; Barb. 63: De familie is terug van het kerkhof en papt lekker aan in de achterkamer als Prosper Pollie aan de tand voelt; Handelsblad, 7 Juli 1915 (ochtendbl.) p. 3 k. 1: Jacques Mesnil, die in de Mercure Bode heeft aan den tand gevoeld over de pretenties der Duitsche uitvinding: kunstwetenschap; Afrik. iemand de tande voel; vgl. het hd. einem auf den Zahn fühlen, iemand polsen; de. at foele En paa Taenderne. In Zuid-Nederland onbekend. In het Negerhollandsch der Deensche Antillen: Ju suk Tant na mie Mont, je wilt me aan den tand voelen (Hesseling, bl. 139). Syn. iemand op de graad voelen (in Sjof. 154).