vernuft zn. ‘verstand’
Mnl. vernunft, vernuft ‘verstand, rede, inzicht’ in Wat dat vernuft of die reden begripen can ‘wat het verstand of de rede kan begrijpen’ [ca. 1350; MNW], mit al sijnre menschelike vernufte ‘met al zijn menselijk verstand’ [ca. 1360; MNW], vernunft, rede, verstant [1477; Teuth.].
Ontleend, mogelijk via Middelnederduits vornuft, vornunft, aan Middelhoogduits vernuft, vernunft, Oudhoogduits firnunft, firnumft, fernumst ‘het vernemen, het waarnemen met het verstand’ [9^e eeuw; Kluge] (Nieuwhoogduits Vernunft ‘verstand’). Dat woord is een afleiding van het ww. farneman, firneman ‘vernemen, begrijpen’ (Nieuwhoogduits vernehmen), dat zelf gevormd is met het voorvoegsel ver- in de betekenis ‘hierdoor verwijderen of omwenden’, zie → ver-, en nemen ‘pakken, bij zich brengen’, zie → nemen, dus ‘van elders pakken, naar zich toe brengen’. Duits vernehmen ‘vernemen, begrijpen’ is een leenvertaling van Latijn percipere ‘id.’, gevormd uit → per ‘door, door ... heen, langs’ en -cipere, de combinatievorm van capere ‘nemen, grijpen’, verwant met → hebben.
Het woord is wrsch. ontleend aan de mystieke en devote literatuur (FvW, Toll.). De uitgang -ft bewijst de Duitse oorsprong van dit woord, de Nederlandse afleiding van vernemen zou *vernomst zijn, zoals → komst bij komen. Dat woord is in het Oudnederlands inderdaad geattesteerd, in de vorm uarnunst ‘verstand’ [10^e eeuw; W.Ps.], in mnl. bn. vernemstich ‘vernuftig, verstandig’ en Limburgs vernemstig, vernistig, vergelijk ohd. firnunstig, mhd. vernunstic.

vernuft znw. o., mnl. vernuft, vernunft, vernonft o. v. ‘verstand rede’ < mhd. vernuft, vernunft (ook vernunst, vernust, ohd. fernumest, fernumst; vgl. nhd. vernunft) v. ‘het vernemen, waarnemen, begrijpen, verstand’, vgl. nog mnd. vornunft, vornuft en onfrank, varnunst v. ‘verstand’. — Afl. van onfrank. ohd. farneman, waarvoor zie: vernemen. De overname zal zeker in hoofdzaak door middel van de mystieke literatuur hebben plaatsgehad.

vernuft. Men mag aannemen dat bij de overneming, althans bij de verbreiding van het woord in het Ndl. de mystieke en devote literatuur een groot aandeel heeft gehad. A.C.Bouman Tschr. 42, 110.
Als autochthone -st-formatie bij vernemen oostmnl. verneemstich (in verneemsticheit v. ‘gevoel’) (Teuth. verneemstich ‘sensibilis’), dat als vernemstig, vernumstig ‘schrander, vernuftig’ nog in noordoostel. diall. en het Fri. (fornimstich) bestaat. Misschien zijn deze woorden te beschouwen als – naar vernemen vervormde – afll. bij een znw. = onfr. varnunst.

vernonf, zn.: verstand. Zoals Ndl. vernuft, Mnl. vernu(n)ft, vernonft < D. Vernunft ‘verstand’, Ohd. firnumft, firnunst, Mhd. vernu(n)ft, vernu(n)st, Mnd. vornu(n)ft, vornumst, afgeleid van verne(h)men, Ohd. farnemen ‘begrijpen’.

vernónf verstand (Kerkrade). = hgd. vernunft, nl. vernuft. Abl. ~ vernemstig ↑.
Amkreutz e.a. 291.

vernuft ‘verstand’ -> Fries fernuft ‘verstand, vindingrijkheid’; Deens fornuft ‘verstand’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors fornuft ‘verstand’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds förnuft ‘verstand’ (uit Nederlands of Nederduits).

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.