varen 2 ww. ‘over water gaan’
Onl. faran ‘gaan, zich begeven’ in An allero erthon fuor luit iro ‘hun geluid ging over de hele aarde’ [10^e eeuw; W.Ps.], laaz ouch thinen niith faran ‘laat ook je vijandschap varen’, Wara is thin wino gefaran ‘waar is je vriend heengegaan?’ [beide ca. 1100; Will.]; mnl. varen ‘gaan, zich begeven’ [1240; Bern.], ‘gaan, reizen, gebeuren, enz.’ in Hoe hebbedi geuaren sent ‘hoe is het sindsdien met je gegaan’ [1265-70; VMNW], varen vp die see ‘op zee varen’ [1270-90; VMNW], varen met enen waghene ‘rijden met een wagen’ [1286; VMNW], alsi ouer die ze uaren ‘als ze (t.w. kraanvogels) over de zee vliegen’ [1287; VMNW].
Os. faran (mnd. varen); ohd. faran (nhd. fahren); ofri. fara (nfri. farre); oe. faran (ne. fare); on. fara (nzw. fara); got. faran; alle ‘gaan, zich begeven’ met diverse afgeleide betekenissen; < pgm. *faran-. Zie ook → vaart, → veer 2, → voeren 1 en → voorde.
Verwant met: Latijn portus ‘haven, toevluchtsoord’; Grieks peírein ‘doordringen, doorboren’; Sanskrit píparti, pāráyati (causatief) ‘overzetten, overheen voeren’; Kerkslavisch -prati ‘opsplitsen’; < pie. *per-, *por-, *pr- ‘erdoorheen gaan’ (IEW 816). Zie ook → ver- en → voor 1.
De betekenis van dit sterke werkwoord van beweging was in het Middelnederlands, net als in de andere Germaanse talen, nog zeer algemeen. Het fungeerde, net als → gaan, zelfs als hulpwerkwoord om een toekomstige gebeurtenis aan te duiden, zoals in Die voer en uision beschowen ‘die ging een visioen aanschouwen’ [1265-70; VMNW]. In het Nederlands zijn alle betekenissen behalve ‘zich voortbewegen op het water met behulp van een schip, boot e.d.’ verouderd, behalve in enkele vaste verbindingen, bijv. de duivel is in hem gevaren, iets laten varen ‘afzien van iets’, er wel bij varen ‘er voordeel van hebben’.
Vervoer van personen en goederen door de lucht vergeleek men met vervoer op open water. Zo vormde men samenstellingen als luchtvaart [1813; iWNT], luchtschip [1823; iWNT], luchtscheepvaart [1868; iWNT lucht I], ballonvaart [1911; iWNT] en ballonvaren [1928; iWNT ballon] en uiteindelijk ook het simplex varen in het varen met ballons [1936; iWNT].

varen 2 ww., mnl. vāren ‘zich voortbewegen, gaan, reizen, varen, zich gedragen, zich bevinden, voeren’, onfrank. os. ohd. faran (nhd. fahren), ofri. fara, oe. faran (ne. fare), on. fara, got. faran ‘zich voortbewegen’. — lat. perītus ‘ervaren’, portāre ‘dragen’, gr. peráō, peirō ‘doorheendringen’, poreúomai ‘reizen’, oi. píparti, pārayati ‘overheen voeren’, osl. pirati ‘vliegen’, pariti ‘zweven’ van idg. wt. *per ‘over iets heen brengen, doorheendringen’ (IEW 816). — Zie verder: vaart, veer 2, voeren 1, voord en ver- 2.

Wat de bet. ontw. betreft kan men opmerken, dat al naar de gesteldheid van het land het woord gespecialiseerd is, in het nl. ‘tot zich voortbewegen te water’, in het hd. als ‘rijden’.

varen 2 ono.w. (zich voortbewegen), Mnl. id., Onfra., Os. faran + Ohd. id. (Mhd. varn, Nhd. fahren), Ags. faran (Eng. to fare), Ofri. fara, On. id. (Zw. id., De. fare), Go. faran: Germ. wrt. fer + Skr. wrt. par, Zd. pǝrǝtav = doorgang, brug, Gr. póros = doorgang, Lat. porta = deur, portus = haven, peritus (= ervaren), We.. rit = wed, Osl. prati = vliegen: Idg. wrt. per = doorgaan.

varen 2, ww.: schommelen. Afgeleide betekenis van varen ‘rijden, gaan’. Vgl. Wvl. rennen ‘schommelen’.

vare schommelen (Venlo). Vgl. varen I.
HCTD XXXIX 166.

varen I rijden (Oost-Nederland). = hgd. fahren ‘id.’, eng. fare ‘gaan’, got. faran ‘zich voortbewegen’, oind. piparti ‘overheen voeren’, ~ lat. experitus ‘ervaren’. De grondbet. ‘zich voortbewegen’ specialiseerde zich t.g.v. de bodemgesteldheid in het westelijk nl. tot ‘vervoer te water’.
WNT XVIII 520.

varen II, varre, vaore in onbep. wijs hulpww. van herhaling of duur (Kempen). = varen I ↑. Wschl. oorspr. alleen bij handelingen die rijdende werden verricht.
De Bont 1960, 685, WNT XVIII 519.

veren gaan, rijden, varen, vervoeren (Brabant, West-Nederland). In Brabant is het woord: varen met analogische, door i-umlaut veroorzaakte ee, in West-Nederland: ingw. heterofoon van varen ↑ ‘rijden’. Vooral in de bet. ‘vervoeren’ en als het zwak vervoegd wordt kan men het ook identiek houden met os. ferian ‘rijden, varen’, ohgd. ferien, ferren ‘rijden, varen’ en oijsl. ferja ‘rijden, varen’, alle ~ varen ↑ ‘rijden’.
WNT XIX 1764, Tuerlinckx 670.

varen. In de oudere taalfases van het Nederlands betekende varen vooral ‘gaan, reizen’. De verwensingen vaar voor alle Turken! en dat die de duvel haal en voer die op een kar na Bremen! drukken verontwaardiging en woede uit en betekenen ‘ik veracht je, hoepel op’. Vgl. Stoett (1943: nr. 1431). Hetzelfde geldt voor de regionale (Groninger) variant vaar heen voor scheepskok! → Bremen, duivel, Turken.

varen ‘over water gaan (in of van een vaartuig)’ -> Negerhollands vaar ‘over water gaan (in of van een vaartuig)’; Papiaments † vaar ‘over water gaan (in of van een vaartuig)’.

2039. In iemands schuitje komen (of varen),

d.w.z. het met iemand eens worden; eig. met hem gaan varen, zijne partij kiezen; in zijn vaarwater komen (De Arbeid, 10 April 1915, p. 1 k. 2); mnl. in enes pander (korf) comen. In een (of dezelfde) schuit zitten of zijn, in denzelfden toestand verkeeren, het met iemand eens zijn; eng. to be (or row) in the same boat or embarked in the same boat or embarked in the same bottom with. Vgl. Winschooten, 241: Wij sijn in een schuit, wij hebben geen verschil; W.D. Hooft, Jan Saly (1622), 6 v: Wy komen daer mee ghelijck in ien schuyt; Plaiz. Kijv. 10: met iemand in éen schuit zyn, met iemand in denzelfden toestand verkeeren; De Brune, 24: Hy vaert met ons in 't zelve schip; Halma, 578: Wij vaaren in eene schuit, wij zijn van éen verstand, wij hebben het zelve belang, nous sommes d'accord, nous avons la même pensée ou le même intérêt; Sewel, 715; Van Effen, Spect. IX, 151: Ik beken, dat ik hier eenigermate met myne Medemakkers in de zelfde schuit ben; C. Wildsch. I, 63: Gij komt tog altoos bij slot van rekening nog al in mijn schuitje; Handelsblad, 26 Maart 1915, p. 6 k. 4 (avondbl.): Is het dan niet verkeerd, dat de Regeering zich thans begeeft in het schuitje van partijen, die zoo lichtvaardig denken over de gemoedsbezwaren van hun tegenstanders?; Nkr. IX, 30 Jan. p. 4: Heb dank, gij, man van het Handelsblad, dat ge meevaren komt in mijn schuitje; Molema, 366 b: zij komen mit 'n kander in ijn schip (Tuinman I, 141; Harreb. II, 252 a). In het Bredaasch: hij zal nog wel in mijn straatje komen (Hoeufft, 584). Vgl. ook de uitdr. iemand in (of op) zijn boot krijgen, iemand tot zijne belangen of zijne denkwijze overhalen; met iemand in één boot varen (in Kippev. I, 305: U meent dus dat u met Paulus in één boot kunt varen, baron? vroeg de borstelmaker).

2316. Hoe vaart ge?

Vgl. fr. comment allez-vous?

Deze zegswijze, waarmede men vraagt naar iemands lichamelijken welstand, is niet ontleend aan het bedrijf van den schipper, daar varen hier nog de oudste beteekenis, n.l. die van gaan, bewaard heeft, die men ook aantreft in hemelvaart, bedevaart, voortvarend, kruisvaarder, iets laten varen, enz. Hoe vaart ge wil dus eigenlijk zeggen hoe gaat ge (hd. wie geht's), hoe is het met u gesteld? Sedert de middeleeuwen werd ‘varen’ gebruikt in dezen zin van zich bevinden, het maken, gesteld zijn; vgl. Ovl. Lied. en Ged. 317: Hoet met u vaert, nemmermeer en seght dat u God anders gheeft dan goet; Flor. 3109: Si begonsten spreken van den lede ende hoe si hadden gevaren sint dat si erst gesceden waren; Melis Stoke IV, 1427: De grave hiet scinken den wijn ende seide: drinct vander hant mijn sinte Gherden minne ende vaert wel; Reyn. 4634: God gheef, dat hi qualic moet varen dese valsche moordenaer fel; Kiliaen: Vaeren, valere, gerere, habere se hoc aut illo modo; Plantijn: Wel varen, se porter bien; hoe vaerdy, comment vous portez vous?; vaert wel, portez bien. Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 1258; het 17^de-eeuwsche hoe vaertetNoord en Zuid XIX, 33-34. naast het tegenwoordige hoe gaat het? of met een voornaamwoord of een zelfstandig naamwoord in den 3^den naamval hoe gaat het u? waarnaast dial. (o.a. te Dordrecht) hoe gaat (of zelfs ga) u? Verder hoe ben je (daarmee) gevaren? (Sart. II, 8, 92; Winschooten, 321; Vondel, Leeuwend. 1267; Waasch Idiot. 686 b; Harreb. III, 71) en dergelijke reeds oude uitdrukkingen. Vgl. hd. fahrwohl (met betrekking tot iets dat men opgeeft); eng. fare well!

2656. In iemands zog (of kielzog) varen,

d.w.z. iemands gemaks- of voordeelshalve volgen; het zog is het spoor, dat het schip in het opborrelend water achterlaat, het kielzog, of zooals Halma, 812 verklaart ‘het water dat een vaarend schip gelijk als na zig trekt’. Komt men daarin, dan vaart men dus vlak achter het voorafgaande schip dat den weg baant, en volgt men dit; men wint dan aan snelheid, doch ten koste van den voorganger.De Zee, 1922, bl. 621. Vgl. Winschooten, 269: in iemands sog vaaren: iemand hinderlijk zijn ‘want hoe veel meer swaarte een schip naa sig sleepen moet, hoe het te minder vaart kan maaken’Ook Sewel, 933 hecht er, hoogstwaarschijnlijk in navolging van Winschooten, deze beteekenis aan.; Brederoo, Klucht v.d. Koe, 266: Siet, broertje, dat is gang, volght gy so wat stijfjes in myn sock; Vondel, Lucifer, 1233: Heer Stedehouder, ay, aenvaert dien heirstaf toch en hanthaef 't heiligh Recht: wy volgen in uw zogh. Tuinman I, 414 hecht er evenwel een anderen zin aan nl. ‘van ymant mede gevoert worden, hem op 't spoor volgen’, en voegt er deze verklaring aan toe: ‘'t is ontleent van de varende schepen, die 't water als na zich zuigen, en 't geen er in dien stroom is, nasleepen’. Dezelfde verklaring geeft ook Van Eijk I, 165. Vgl. nog Harreb. II, 505 a; Nkr. VIII, 7 Febr. p. 4: De Beaufort zelfs vaart in Pieter Jelles' zog; 26 Sept. p. 4: Zoo vaart Colijn, de brave, in 't keizerlijke zog; De Arbeid, 17 Januari 1914 p. 1 ik. 2: Zoo drijvende in het kielzog van anderen, streden zij den strijd mede; 19 Dec. 1914 p. 3 k. 1: Zoo komen de modernen en S.D.A.P.-ers langzamer hand in het kielzog der onafhankelijken; Nw. School, IV, 176: Ik vaar niet heelemaal in zijn zog, al ben ik een Laarman-vereerder. Ik heb wel degelijk mijn aanmerkingen. In het eng. to follow (or to sail) in a person's wake. Hiernaast iemand in zijn zog meesleepen in Het Volk, 27 Juli 1915 p. 1 k. 2: Maar de stokebranden, die de weerbaarheidsmannen in hun zog meesleepen, kunnen opnieuw beginnen met het hart van den Hollandschen doorsneeburger te vervullen van vrees voor Duitschlands annexatieplannen.