vadem zn. ‘oude maat’
Mnl. vadem, vaem (met d-syncope) ‘lengtemaat’ in Jtem van hondert vademe lynen vij sol ‘evenzo voor een touw van 100 vadem: 7 schelling’ [1286; VMNW], 1 groten reep van 30 vadem ‘een grote hoeveelheid hout van 30 (kubieke) vadem’ [1343-46; MNW], veelal als maat voor waterdiepte, in dat schoor van der Ysselen van een vaem diep offt dieper ‘het oevergebied van de IJssel van minstens een vadem diep’ [1485; MNW], oostelijk ook wel ‘draad’; vnnl. vadem ‘lengtemaat van ca. zes voet’ [1573; Thes.].
Os. fathmos (mv.) (mnd. vadem); ohd. fadum (nhd. Faden ‘draad’); ofri. fethem (nfri. fiem); oe. fæðm (ne. fathom); on. faðmr (nzw. famn); < pgm. *faþma- ‘de zijwaarts gestrekte armen’, met in de afzonderlijke talen diverse afgeleide betekenissen als ‘afstand tussen de uiteinden van de zijwaarts gestrekte armen’, ‘(vaste) lengtemaat’, ‘omvatting, boezem, schoot’ (oe., on.) en ‘draad’ (ohd., mnd., oe.).
Pgm. *faþma- < pie. *potmo- is verwant met Proto-Keltisch *petimā ‘draad, touw’ (Oudwelsh etem ‘lint’, Gaelic aitheamh). Beide zijn afgeleid van de wortel pie. *peth₂- ‘(de armen) uitstrekken’ (LIV 478) en zo verwant met: Latijn patēre ‘openstaan, open zijn’ (zie ook → patent 1 ‘octrooi’), pandere ‘uitspreiden, openzetten’ (zie ook → expanderen en → pas 1 ‘stap’); Grieks pitnánai ‘uitbreiden’, petannūnai ‘spreiden, openen, zich verbreiden’; Avestisch pathana ‘breed’; Litouws petỹs ‘schouder, oksel’.
Het woord vadem gaat terug op de spanwijdte van een persoon met zijwaarts gestrekte armen. De precieze lengte van een vadem kon daarom enigszins variëren, net als bij andere oude lengtematen die op lichaamsdelen teruggaan, bijv. voet, el, duim. Vanaf de 17^e eeuw werd in de zeevaart vooral de zgn. Engelse vadem van ca. 1,83 meter gebruikt voor het aangeven van waterdiepte. De vadem of vaem werd ook nog lang gebruikt als inhoudsmaat (eigenlijk een kubieke vaam) voor hout. Het woord is nu in onbruik geraakt.

vadem, vaam znw. m., mnl. vādem m. ‘uitgestrekte armen, ook als maat’, os. fathmos m. mv. ‘uitgestrekte armen’, ofri. feth(e)m m. ‘vadem’, oe. fœðm m. ‘omvattende armen, omarming, bescherming, schoot, el’, on. faðmr m. ‘omarming, vadem’. In het mnl. ook reeds bet. draad’ (eig. ‘van een vadem lengte’), evenals ohd. fadam, fadum. — oiers etem (< *petemā), kymr. edau, edaf ‘draad’, gael. aitheamh ‘vadem’, behoort verder tot lat. pateō ‘openstaan’, gr. petánnumi, pitnēmi, pítnō ‘uitbreiden’, petalós ‘vlak’, av. pathana- ’wijd’, lit. pety͂s, opr. pette ‘schouder’ (IEW 824).

vaam znw. = vadem.

vadem, vaam znw. Mnl. vādem m. = os. fathmos m. mv. “de uitgestrekte armen”, ofri. feth(e)m m. “vadem”, ags. fæðm m. “de omvattende armen, omarming, bescherming, schoot, el” (eng. fathom), on. faðmr m. “omarming, vadem”. Ohd. fadam, fadum (nhd. faden), mnl. vādem m. “draad” is ’t zelfde woord. Voor de bet. “vadem” uit “gestrekte armen” vgl. bij el. Van de idg. basis petâ-, waarvan ook mhd. vade, got. faþa v. “omheining”, okymr. etem “instita”, gael. aitheamh “vadem”, lat. petimen “borst”, pateo “ik sta open”, patulus, gr. pétalos “uitgebreid”, petánnũmi, pítnēmi “ik breid uit”, lit. pãtalas “bed”, (av. paϑana- “wijd, breed”?). Al deze woorden mogen met elkaar gecombineerd worden, als we voor petâ- de bet. “een rekkende en omvattende (arm)beweging maken” aannemen. De bet. “draad” gaat op “het omvademende, omvattende” terug. Zie bij adem.

vadem m., Mnl. id., Os. meerv. fathmos = de uitgestrekte armen + Ohd. fadam (Mhd. vaden, Nhd. faden = draad), Ags. fæđm (Eng. fathom), On. fađmr (Zw. famn, De. favn): Germ. wrt. feth + Gr. petánnumi = ik spreid uit, Lat. patere = open staan, Gaël. aitheamh = vadem, Lit. pãtalas bed: Idg. wrt. pet.

vaam 1, vajem, veëm, zn.: naaidraad; pekdraad van een vadem lang; draad aan de huls van een peulvrucht. Hetzelfde woord als vadem, en met d-syncope vaam ‘afstand tussen de vingertoppen bij gestrekte armen, span, afstand tussen de toppen van duim en pink’ Mnl. vademe ‘vadem’, Os. faðmos, Oe. fæðm, E. fathom, Mnd. fâdem, Ndd. fâm, D. Faden ‘draad (een vadem lang)’. Germ. *faþma < *faþ, in b.v. Mhd. vade, Got. faþa ‘omheining’. Bij Lat. patêre ‘openstaan’.

vaam (W), vuime (ZO), zn. v.: vadem, vaam, afstand tussen de vingertoppen bij gestrekte armen, span, afstand tussen de toppen van duim en pink. Door d-syncope < Mnl. vademe 'vadem', Os. faðmos, Oe. fæðm, E. fathom, Mnd. fâdem, Ndd. fâm, D. Faden 'draad (een vadem lang)'. Germ. *faþma < *faþ, in b.v. Mhd. vade, Got. faþa 'omheining'. Bij Lat. patêre 'openstaan'.

vreeuw (G), zn. m.: span, afstand tussen de toppen van duim en pink. Met wisseling van de bilabialen m/w naast vreeum, met r­-epenthesis uit veeum, een dial. vorm die Schuermans vermeldt voor vaam < vadem, eigenlijk 'de lengte van de uitgespreide armen van vingertoppen tot vingertoppen'. Ww. vreeuwen 'de afstand meten met de span van de hand'.

vaam, vajem, veeëm draad van naaigaren (Limburg). = hgd. faden ‘draad’, nl. vadem ‘bep. lengtemaat’. ~ lat. pateo ‘openstaan’. Betekenisontwikkeling: ‘omspanning met beide armen’ → ‘bep. maat’ → ‘draad van die lengte’ → ‘draad’.
Roukens 189-190, krt. 32.

vajm lies, zoveel als men omvatten kan (Oost-Noord-Brabant). = nl. vadem, oeng. fæđm ‘omarming, schoot’. Van een basis die ook aanwezig is in lat. patēre ‘openstaan’.
WBD 566, De Bont 1960, 683, NEW 766.

vaam: – vadem – , lengte- en (veral) dieptemaat; Ndl. vadem/vaam (Mnl. vādem, reeds 15e eeu ook vaam), Hd. faden, Eng. fathom, hou verb. m. Lat. patēre, “oop staan” (wsk. m. uitgespreide arms, dan lengte v. vingerpunt tot vingerpunt ong. dié v. ’n vaam), vgl. vadem/vaam m. bodem/boom; by vRieb vadem/vaâm/vaem.

vadem ‘maateenheid’ -> Negerhollands fādem ‘maateenheid’; Papiaments † vaam ‘maateenheid’; Arowaks fadem ‘maateenheid’.

2454. Op geen voeten en (of) vaâmen,

d.i. in de verste verte niet; in 't geheel niet, op of in geen velden of wegenTuinman I, 363: In wegen en velden is zulk een niet te vinden.; eig. op geen afstand van voeten (een voet = 3 decimeter) en vademen (een vadem = 6 voet). Vgl. Van Effen, Spect. V, 162: Terwyl een ander, die ook ten hoogsten wierd geroemt, nogtans by zyn makker op voeten en vademen niet halen kan; V. Janus II, 32: 't Gaat jou immers op geen voeten of vaamen aan; III, 50: Zoo dat hij er zich op geen voeten of vaamen naa mee conformeeren konde; Harreb. II, 86 b: Dat verscheelt vademen en mijlen of voeten en vademen; De Telegraaf, 17 Nov. 1914 (avondbl.), p. 11 k. 4: Op geen voeten of vademen na klaar komen; fri. it skeelt foetten en fiemen; Molema, 263 a: 't scheelt mielen en voamen; vgl. ook Loquela, 516: buiten vame en voet, buitenmate.