twaalf telw. ‘12’
Onl. *twelif in unum tualepti (gelatiniseerde afleiding) ‘één twaalfde’ [8^e eeuw; LS], thuuualt chunna ‘twaalf honderd’ [8^e eeuw; LS], in het toponiem Tuelgemet, letterlijk ‘twaalf gemeten’ (onbekende plaats op Walcheren, Zeeland) [1181-1210; Künzel], in then zuelf herren ‘de twaalf heren’ [1151-1200; Reimbibel]; mnl. o.a. twelf, twelef, tweelf, twalef, twaelf in tualef penghe ‘12 penningen’ [1237; VMNW], twelf iaren ‘12 jaar’ [1240; Bern.], tuaelf arbusten ‘12 kruisbogen’ [1286; VMNW], tueelf peneghe ‘12 penningen’ [1291; CG I].
Samenstelling van de onzijdige Germaanse vorm *twa van → twee volgens hetzelfde model als → elf 1 bij → een.
Os. twelif (mnd. twelf, twalf); ohd. zwelif (nhd. zwölf); ofri. twelef, twelif (nfri. tolve); oe. twelf (ne. twelve); on. tólf (nzw. tolv); got. twalif; < pgm. *twalif, *twaluf (voor het on.).
In eerste instantie verwacht men door i-umlaut mnl. twelif, waaruit door rekking in open lettergreep en verzwakking van de eindlettergreep nnl. tweelf. Deze vorm komt inderdaad nog in dialecten voor, evenals twelf, waarin de genoemde verzwakking eerder moet zijn opgetreden, wellicht o.i.v. elf. De vormen met twa- verklaart men door vroegtijdige verzwakking van *-lif > *-lef, waardoor de umlautsfactor ontbrak.

twaalf telw., mnl. twālef, twaelf, twēlef, twelf, os. twelif, twilif, twulif, ohd. zwelif (nhd. zwölf), oofri. twelef, twelf, twilif, owfri. tolef, oe. twelf (ne. twelve, on. tolf, got. twalif; samenstelling van twa + lif (waarvoor zie: elf). — lit. dvȳlika.

De nog dialect, voorkomende umlautsvorm twelf toont de normale ontwikkeling. Het ontbreken van de umlaut in twaalf kan men toeschrijven aan vroegtijdige verzwakking van de i in de 2de onbetoonde syllabe (van Haeringen Suppl. 173). Mogelijk is ook, dat evenals in on. tolf < *twaluf in het suffix klinkersubstitutie opgetreden is.

twaalf. De dial. zeer verbreide vormen zonder umlaut zullen wel verklaard moeten worden uit vroegtijdige syncope van de i in het tweede deel der samenst., dat geen duidelijk gevoelde betekenis meer had, en te meer voor reductie in aanmerking kwam doordat het eerste deel nauwelijks meer met twee werd geassocieerd.

twelf (telw.) twaalf; Aajdnederlands twelif <701-800>.

Twaalf (Os. twelif) is twee + lif; voor dit lif zie Elf.

twaalf* telwoord 0701-800 [Lex Salica]

80. Twaalf ambachten, dertien ongelukken

wordt gezegd van ‘personen, die telkens een nieuw middel van bestaan zoeken, maar er altijd slecht afkomen’. De uitdr. wordt aangetroffen bij Campen, bl. 19: Twaelf ambachten syn dertien ongelucken, dat in de verzameling van Agricola luidt: Vierzehen handwerck, funffzehen unglück; Spieghel, 273; 291; Cats I, 421; Kluchtspel, III, 117. Bij Baardt, Deughden-Spoor, 213:

 Men seyt gemeenlyck dat een Man,
 Die thienderleye Handt-werck kan
 Wel darthien ongelucken heeft.

Bij Berkhey N.H. 3, 1304 luidt de uitdr. weer eenigszins anders: Men leert 'er (op een Fransche kostschool) vyf ambagten, en heeft dertien ongelukken.Zie het Ndl. Wdb. II, 351. Bij Sewel, 48: Twaalf ambachten en dertien ongelukken, they who undertake every thing are seldom succesfull. Zoo ook in W. Leevend III, 212; Tuinman I, 127; Harreb. I, 14; Waasch Idiot. 165 b: Twaalf stielen en dertien ongelukken; Teirl. 72: Eén ambacht is beter as dertien stielen, wie veel stielen uitoefent kent geen enkel goed ambacht. In Duitsche dialecten treffen wij deze zegswijze onder de volgende vormen aan: achttein Handwark, is nägentein Unglück; teinerlei Handwark, un hunnerterlei Unglück; drözeng (dertien) Handwerker, vezeng (veertien) Onglöcker; zie Taalgids V, 174; Eckart, 186-187; Jahrb. 38, 163. Thans zegt men in het hd. Neunerlei Handwerk, achtzehnerlei Unglück; fr. quarante métiers, cinquante malheurs; fri. toalf ambachten en trettsien ongelokken.