tussen* [voorzetsel, te midden van] {tus(s)chen, twis(s)chen 1249} middelnederduits twischen, tuschen, middelhoogduits zwischen, oudengels betweox (engels betwixt), stamt van een bijvorm van twee, vgl. oudsaksisch twisk [telkens twee, tweevoudig].

tusschen voorz., mnl. tusscen naast twusscen en twisscen (in noordndl. diall. zooals ’t Zaansch nog lang gebruikelijk gebleven). Voor u < wi vgl. zuster. = mhd. zwischen, zwüschen (nhd. zwischen), mnd. twischen, tuschen, ofri. twisk, twiska “tusschen”; voor oudere verbindingen van *twiska- met een voorz. in de plaats gekomen: ohd. in zwiskên, untar zwiskên “tusschen”, os. undar twisk “id.” (als bijw. = “onder elkaar”), ags. be-tweox, be-twux “id.” (eng. betwixt). Germ. *twiska-, ohd. zwisk, os. twisk “tweevoudig, twee”, idg. *dwi-s-qo- is een collectivum, van *dwi-s (oi. dvíḥ, gr. dís, lat. bis, ohd. zwir-o(r), on. tvis-var) “tweemaal” (bijwoord bij twee) gevormd; met dgl. q-formans arm. erkic̣s “tweemaal”.

tösse (vz.) tussen; Sermoen euver de Weurd (18e eeuw) teusse, Vreugmiddelnederlands tusschen <1236>.

tussen: voors., dui plek aan wat so geleë is dat daar iets aan weerskante in ruimte en tyd is; Ndl. tuss(ch)en (Mnl. tusscen/twusscen/twisscen), Hd. zwischen, Eng. between/betwixt, hou verb. m. Lat. duo, Gr. duo/duō, “twee”; v. dVri J NEW oor verspreiding v. Ndl. vorme met tus- en twis-.

tussen ‘voorzetsel’ -> Duits dialect tüschen ‘voorzetsel’; Negerhollands tyssen, tuschen, tesǝn ‘behalve, bij, nabij, tot bij’; Berbice-Nederlands tosn ‘voorzetsel’.

2300. Iemand er tusschen nemen (of hebben),

d.w.z. iemand (te pakken) nemen, hem onder handen nemen; hem in 't ootje nemen (zie n^o. 1714, ook voor de verklaring). Vgl. Boefje, 47: Vanmiddag hadden ze 'n vent er toch emmes tussche gehad; Zondagsblad van het Volk, 13 Juni 1914 p. 1 k. 3: Jaap begreep, dat-ie er ook nu weer tussen genomen werd; 6 Juni 1914 p. 1 k. 2: En wat had-ie ze d'r nou fijn tussen! Zatte ze d'r effen in! Nkr. II, 22 Maart p. 4: Hij spuwde vuur en vlam daar Schaper een minister er grappig tusschen nam; Jong. 274: Ik zelf ben ook eens aardig te pakken genomen door Van Biene - dat zou je niet aan hem gezegd hebben, maar dat kleine, dikke ventje met z'n strakke gezicht, kon je soms heel leuk er tusschen nemen; Prol. 81: De pastoor die het je d'r weer tusse; Jord. II, 112: Nou zal ik haar vast d'r tusschen nemen; Nw. School II, 72: Als ik met hem klaar ben, ga ik 'es bedenken hoe ik Krebbers, zoo'n soort kameraad van hem, er tusschen kan nemen; Landl. 142 (er tusschen nemen); Zandstr. 45 (er tusschen hebben); Handelsblad, 13 Maart 1913 (ochtendbl.) p. 1: De heele redevoering was gestemd op idealisme. Dit laatste zelfs zoo sterk, dat hij er zijn Britschen collega van financiën vrij scherp tusschen nam om diens materialisme; 15 Dec. 1914 (avondbl.) p. 2 k. 1: Is er maar even een mogelijkheid om zonder gevaar ‘den Duts’ (Duitscher) er tusschen te nemen, dan gaat-ie!; De Nieuwe Amsterdammer, 26 Dec. 1914 p. 11 k. 1: Hij ging naar de ‘zaak’ om ze te bluffen, maar 't gezelschap (van het tooneel) nam 'm er tusschen en gaf hem een open doekje; D.H.L. 38; Nw. School, VI, 97; Groot-Nederland 1914, bl. 395; Nkr. IX, 27 Maart p. 7.

2301. Er niet van tusschen kunnen,

d.w.z. er niet aan kunnen ontkomen; het niet kunnen laten; eig. er niet tusschen uit kunnen komen; vgl. er van tusschen trekken (in Nkr. IV, 25 Dec. p. 4) en er tusschenuit trekken (in Nkr. V, 30 Sept. p. 6). Zie Cam. Obscura¹⁹, blz. 164: Zoo even ontving ik de uitnoodiging tot een groot souper bij den heer Van Lemmer, waar ik niet van tusschen kan; Fruin, Geschr. IX, 392: Omdat het nu eens zoo behoort, omdat men er niet van tusschen kan, stelt een bestuur een gemeente-archivaris aan; Onze Eeuw, XIV, 317: Het is altijd bedenkelijk personen en invloeden te bespreken. Ik zal het sober doen. Maar ik kan er niet geheel van tusschen, waar het een partij geldt die zichzelf het monopolie van christelijkheid geeft; vgl. mnl. niet vorebi mogen ere dinc; Taalgids IV, 46; Afrik. jy sal daar nooit verby kom nie; Molema, 153: er niet onder hen (heen) kennen, het niet durven laten; hd. nicht umhin können.

2498. Tusschen twee vuren zitten,

d.i. in eig. zin van twee kanten door den vijand beschoten worden; vandaar bij overdracht: tusschen twee moeilijkheden zitten, die beide even lastig te ontgaan zijn, zoodat men niet weet welke van beide men het hoofd zal bieden; geen uitweg weten, niet weten wat te doen, in tweestrijd zijn; Harreb. II, 427 b; afrik. hy sit tussen twee vure; fr. être entre deux feux, essuyer le feu de l'ennemi de deux côtés à la fois (Hatzf. 1050; ook fig.); hd. zwischen zwei Feuern kommen, einer Gefahr von zwei Seiten her ausgesetzt sein (Borchardt, n^o. 346); eng. to be between two fires; in Zuid-Nederland tusschen twee vuren zijn, omringd zijn van moeilijkheden (Schuermans, 839 aIn V. Janus III, 66 lezen we: Zooveel begrijp ik er toch van, dat Arlequin een deugniet is, en dat Harmen me gaarn naar zijn hand stellen wou. 't Is recht ongelukkig, dat men zoo tusschen twee vuren in de asch zit! Blijkbaar wordt hier bedoeld tusschen twee vuren zitten en hebben we aan eene vermenging te denken met tusschen twee stoelen in de asch zitten, eene vroeger veelvuldig en thans nog in verschillende talen voorkomende zegswijze, gebruikt van iemand die tusschen twee gevallen niet weet te kiezen en dientengevolge niets uitricht of de gelegenheid verzuimt (Ndl. Wdb. II¹, 715; Harreb. I, 21 b; n^o. 2178); mlat. sedibus in mediis homo sepe resedit in imis. In het Friesch kent men ook twisken twa fjûrren yn 'e yeske sitte, doch in denzelfden zin van twisken t fjûr en de briedpanne sitte, erg in de verlegenheid zitten (W. Dijkstra II, 314 b); syn. tusschen hamer en aanbeeld zitten (Ndl. Wdb. V, 1736); lat. esse inter malleum et incudem.); Waasch Idiot. 711: tusschen twee vieren staan, een moeilijke keus te doen hebben.