Zoekresultaten

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

te - (bij een comparatief)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, 4 delen, Amsterdam

te 3 bw. ter versterking van een comparatief
Mnl. de, deste, des te, te in dat tune dines deste bat ‘dat je hem des te beter moet dienen’ [1200; VMNW], ombe de meerre vastheden ‘voor (des te) meer zekerheid’ [1253; VMNW], Dat si dis souden hen te bat ... proeuen ‘dat ze zich des te beter zouden kunnen bewijzen’ [1265-70; VMNW deste], ic geloefs oec vele te bet dat ‘ik geloof (het) ook des te beter dat’ [1260-80; VMNW].
Oorspr. de instrumentalis van het aanwijzend voornaamwoord → d(i)e, altijd gevolgd door een bijvoeglijke of bijwoordelijke comparatief. De klankwettige vorm de is in het vroegste Middelnederlands nog sporadisch geattesteerd, maar omdat het woordje overwegend voorkwam in de combinatie des de ‘des te’, waarin des de genitief is van hetzelfde aanwijzend voornaamwoord, ontstond door assimilatie deste. Onder invloed van → te 2, dat ook altijd in combinatief met bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden voorkwam, werd dit toch meestal als twee woorden des te gespeld. De enige andere woordcombinatie waarin dit te nog voorkomt, is → niettemin.
Os. thiu; ohd. des diu (nhd. desto); oe. þȳ, þē (ne. the); alle met dezelfde bijwoordelijke functie ter versterking van een comparatief; nzw. ty ‘want’.

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

te³* [bijwoord] {in bv. dis te bat [des te beter] 1265-1270} middelnederlands te, de, die, een oude instrumentalis bij het aanwijzend vnw., vgl. hoogduits desto, engels the more.

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

te 2 bij comparatieven zoals in niettemin, des te, mnl. te, de, vgl. ook nhd. desto en ne. the more.

Men verklaart dit woordje verschillend. FW 690 denkt aan een instrumentalis vorm ohd. diu, os. thiu, ofri. (thes)-te, oe. ɔ̌ỹ, on. þvī, got. þē; zo ook Kluge-Mitzka 128. Er is echter geen reden het nl. te terug te voeren op dî (in bedî ‘daarom’), oe. ðī in ðīs), on. þī, zoals vHaeringen Suppl. 167 terecht opmerkt.

te 2 [Aanvullingen De Tollenaere 1969]: zie Ts 85, 244-245 [1969].

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

des (o.a. in des te, desniettemin). Gen. o. van de I, die.

te II, bij comparatieven, o.a. in niettemin, vaak na des, mnl. te, de. Te ontstond na scherpe consonanten (vgl. toen). Onz. instrumentalis van den bij de I besproken stam. In gelijke functie de instrumentalen ohd. diu (dës diu > nhd. desto), os. thiu, ofri. (thes-)te, ags. ðŷ (eng. the), on. þvî, got. þe. De ndl. en ofri. vorm (met ǝ door de toonloosheid) = mnl. dî in bedî “daarom”, ags. *ðî (in ðî-s), on. þî (zeldzaam naast þvî), got. þe. Voor ’t vocalisme vgl. hij.

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

te II (bij comparatieven). Het ligt meer voor de hand mnl. te, de, die (die meer e.d.) gelijk te stellen met ohd. diu, os. thiu. Evenzo ofri. -te: vgl. ofri. bithiu ‘daarom’.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

te 2 , in des te en in niettemin,: z.d.w.

des te bijw., Mnl. deste + Mndd. duste, Ohd. des diu (Mhd. deste, Nhd. desto), met t verscherpt uit d door invloed der s; bevat den onz. instrum. en genit. van ’t demonstr. die: den instrum. om de verhouding (= op deze wijze), den gen. om de reden (= daarom) uit te drukken. De oudere Germ. talen gebruiken daarvoor alleen den instrum. zonder den genit. als Go. þe; ook het Eng. the (the more, the better) en Lat. eo.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

des te* bijwoord: zoveel te 1100 [Willeram]

Overige werken

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Terug naar vorige pagina