spier zn. ‘lichaamsweefsel’
Mnl. spier ‘grasspriet’, overdrachtelijk in en hadden niet bi hem een spier ‘hadden niets (nog geen grassprietje) bij zich’ [1400-50; MNW], ‘lange, spitse paal’ in dat spiertgen, dat stont upte Oistpoort, daer men die mande by plach up te halen ende neder te laten ‘het paaltje, waarmee men de mand placht op te halen en neer te laten’ [1429; MNW]; vnnl. spier ‘bepaald lichaamsweefsel’ in Doe deylde hi de spieren van de beuende zenen ‘toen scheurde hij het vlees van de lillende pezen’ [1561; iWNT zeen], De Spieren van het Hoen ‘het witte (beste, lekkerste) vlees van de kip’ [ca. 1600; iWNT] (zie ook → spierwit), Datmen al te hardt den ... Spieren Niet uyt en beelde ‘dat men de spieren niet al te duidelijk af zal beelden’ [1604; iWNT muis I], Spier is een meer-slachtigh Deel, bestaende uyt Zenuwen, Vleysch, Veselen, Aderen, Slagh-aderen, ende Vliesch [1645; iWNT].
De vroegste betekenis ‘grasspriet’ is in het Nederlands slechts spaarzaam geattesteerd, en dan vooral in de uitdrukking geen spier(tje) ‘niets’. De andere reeds Middelnederlandse betekenis ‘paal’ komt tegenwoordig onder andere nog voor als scheepsbouwterm ‘rondhout’. In beide betekenissen komt het woord duidelijk overeen met andere West- en Noord-Germaanse woorden.
Mnd. spīr ‘halm, aar; staf’; mhd. spier ‘grasspriet, aar’ (nhd. Spier ‘id.’, Spiere ‘rondhout’); nfri. spier ‘spriet, halm’; oe. spīr ‘stengel’ (ne. spire); on. spíra ‘buis, dunne boom’ (nzw. spira ‘torenspits; scepter; paal’); < pgm. *spīra-.
Geen verwante woorden buiten het Germaans. Pgm. spīr- wordt meestal in verband gebracht met de onder → spijker genoemde wortel voor ‘spits zijn’.
De betekenis ‘lichaamsweefsel, zacht vlees (van mens of dier)’, die alleen in het Nederlands voorkomt, is wellicht vanwege vormovereenkomst, bijv. via de betekenis ‘vezel’, ontstaan uit de algemeen Germaanse betekenis ‘spits voorwerp, stengel, grasspriet e.d.’. Het meervoud spieren, soms ook wel als collectivum (het) spier, duidde aanvankelijk het zachte lichaamsweefsel aan dat zich om de botten bevindt, dus zonder duidelijk fysiologisch onderscheid tussen spieren (in de moderne betekenis), zenuwen, bloedvaten, pezen e.d. Veel zichtbaar spierweefsel ging gepaard met veel lichaamskracht; in de medische, specifiekere terminologie werd spieren dan ook de benaming voor dát weefsel dat voor de lichaamsbewegingen zorgt. Deze betekenis wordt voor het eerst gevonden in het invloedrijke werk van de arts Johan van Beverwijck (1594-1647), met samenstellingen als Buyck-spieren, Borst-spieren, Oogh-spieren [1642; iWNT buikspier, borstspier, scheluw].
♦ spierwit bn. ‘zeer wit’. Vnnl. Handen wit ghelyck een spiere ‘handen zo blank als wit kippenvlees’ [1619; iWNT spier], Het spierwit vel [1626; iWNT kleeding], Een zilver-blanke hals, spier-witte lange handen [1644; iWNT appelrond]. Samenstelling van → wit en een eerste lid → spier in de Vroegnieuwnederlandse betekenis ‘het witte (beste stukje) vlees van de kip’. ♦ spiernaakt bn. ‘geheel naakt’. Nnl. in slechts zeer weinigen in hun hemt, de meesten spiernaakt [1841; Leeuwarder Courant], Spiernaakt wijst eigenlijk op iemand, die zoo weinig aan zijn ligchaam heeft, dat men de Spieren alleen ziet [1877; Navorscher]. Samenstelling van spier en → naakt, wrsch. gevormd naar analogie van spierwit, met de bijgedachte ‘zo naakt dat je de spieren van iemand ziet’.

spier 1 znw. v. ‘halm, lichaamspier, lange spiel’, mnl. spier o. ‘grashalm, spitse paal’, mnd. spīr o. ‘punt van halmen en grasstengels, aar’, oe. spīr ‘rietstengel’ (ne. spire), on. spīra ‘buis, dunne boom’. — Afl. van de idg. wt. *sp(h)ēi ‘spits’ (IEW981), zie: spijker.

spier 2 znw. v. ‘spierzwaluw’, Kiliaen spier, spiervoghel, spier-swalcke, spier-swaluwe. Komt buiten de woordenboeken van Kiliaen en Plantijn in het werkelijk taalgebruik niet voor en zal dus wel ontleend zijn aan het nhd. vgl. spierschwalbe, mhd. spīre, genoemd naar de spitse vleugels en dus hetzelfde woord als spier 1.

spier II (spierzwaluw). Dit bij Kil. en Plant. vermelde woord is uit de literatuur niet opgetekend; evenmin spiervogel en spierzwaluw.

spier (zn.) 1. lichaamsweefsel 2. stengel; Middelnederlands spier <1400-1450>.

spierke (zn.) scheut, halm; < Duits Spierzchen.

spier, zn.: haartje, sprietje, ziertje. Altijd negatief geen spier(ke) ‘volstrekt niets’. Wvl. ook spierelke, ook in de bet. ‘sprietje, haartje’. Dim. van Mnl. spier ‘spier, grasspriet’. Mnd. spîr ‘punt van een halm’, Oe. spîr ‘rietstengel’, E. spire ‘grasspriet’, On. spîra ‘stengel’, N. spire ‘scheut, spruit, loot’, D. Spier ‘halm, sprietje’. Zoals spijker, spit, spijl < Idg. *(s)phêi- ‘scherp zijn’.

spierke (B, E, G), spiertje (ZV), zn. o.dim.: ziertje, beetje. Altijd negatief geen spierke (G), geen spier(e) (W, ZO) 'volstrekt niets'. Wvl. ook spierelke, ook in de bet. 'sprietje, haartje'. Dim. van Mnl. spier 'spier, grasspriet'. Mnd. spîr 'punt van een halm', Oe. spîr 'rietstengel', E. spire 'grasspriet', On. spîra 'stengel', N. spire 'scheut, spruit, loot', D. Spier 'halm, sprietje'. Zoals spijker, spit, spijl < Idg. *(s)phêi- 'scherp zijn'.

spier, A, zn. (de, -en), 1. maïskolf met de korrels eraan. De inlandsche markt is zeer afwisselend, en schommelingen, waarbij binnen een paar maanden de prijs van een zak spieren van f* 1 tot f 8 oploopt, komen bijna jaarlijks voor (Enc.NWI 456). - 2. lege as van maïskolf. - B, bn., een erectie hebbend. Hij is spier = Hij heeft een erectie. - Etym.: (A) E spear, veroud. AN spier = o.m. halm, spriet. E spire = o.m. bloei-aar. Oudste vindpl. van 1 not. van 1757 (S&dS 646). (B) Kan te maken hebben met de in Sur. getrokken vergelijking tussen de penis en een maïskolf: zie bijv. de uitdr. ’koren* eten’. Ook kan gedacht worden aan N s. = lange paal (J. de Vries), lange, dunne sparrestam en enige paalvormige delen van schepen (Van Dale). Zie ook: spieren*. - Syn. van 1 korenspier* (1), koren* (2); van 2 korenspier* (2). Zie i.v.m. A ook barba*.

Spier, grasscheutje, van den Germ. wt. spi: spits zijn, vgl. ’t Lat. spina = doorn; spica = aar. Een spier is lang, dun en rond, en hieruit ontstond ons spier als naam van onze „vleeschkoorden”: de spieren der armen, enz.; „hij vertrok geen spier.” Ook het witte vleesch van een vogel (tevens langrond en dun) heet spier, vandaar: spierwit. Ook in spiernaakt herinnert spier aan ’t witte vleesch der vogels. – In de uitdrukking: „ik geef er geen spier om”, zal spier wel de oorspr. bet. hebben, n.1. grasspiertje, dus een kleinigheid, niets.

spier* lichaamsweefsel 1621 [WNT]

1. Ai. sphyá- m. ‘Holzspan, Stab, Spiere, Ruder’;
2. ahd. mhd. spiz ‘Bratspieß’ (verschieden von Spieß ‘Speer’ aus ahd. spioz), ags. spitu ds.; norw. spita f. ‘Pflock’; spit m. ‘Spitze, dünner Wasserstrahl’; schwed. speta ‘Pflock’; ahd. spizzi ‘spitz’; o-stufig mnd. speis(s)e ‘langer Spieß’ (*spoid-tā); vielleicht hierher lat.cuspis, -idis f. ‘Spitze, Spieß’, falls aus *curi-spis ‘Lanzenspitze’ (Holthausen IF 20, 319 f.);
3. lat. spīca, spīcus, -um ‘Ähre’, spīculum ‘Lanzenspitze’, vlat. spīcārium ‘Speicher’; ndl. spie ‘Pflock, Bolzen’ (*spīχōn); arm. p’k’in ‘Pfeil’ (*phīkīno-);
ahd. speihha, as. spēca f., ags. spāca m. ‘Speiche, Strahl’; md. spīcher, nhd. Speichernagel, mnd. nnd. spīker ‘eiserner Nagel’, engl. spike, ags. spīcing ds., aisl. spīkr m. ‘Nagel’, spīk f. ‘Holzsplitter’, norw. spīk ‘Speiche’, ags. spīc ‘spitzes Landstück’, bair. spickel ‘Keil’;
lit. speigliaĩ ‘Stacheln’;
4. gr. σπίλος f., σπιλάς, -άδος f. ‘Riff’; mhd. spīl m. ‘Spitze des Speeres’, nhd. dial. Speil ‘Span, Splitter, Keil’, mnd. nnd. spīle ‘Bratspieß’; ags. spilu f. ‘Stift, Spitze’, aisl. spila f. ‘dünnes, schmales Stück Holz’, usw.; (das langvokalische germ. *spīlō könnte auch *spīðlō sein, im gramm. Wechsel mit mhd. spidel, spedel, nhd. dial. speidel ‘Splitter’); čech. spíle ‘Stecknadel’, lett. spīle ‘Holznagel’;
5. lat. spīna ‘Rückgrat, Dorn’ (dazu umbr. spinia, spina ‘columnam’?), spīna crīnālis ‘Haarnadel’, spīnus ‘Dornstrauch’; as. ahd. spinela, spenula ‘Haarnadel, Schnalle’, mhd. spenel ‘Stecknadel, Spennadel’; lett. spina ‘Gerte, Rute’, ält. poln. spina ‘Rückgrat’, russ. spiná ‘Rücken’; s-los allenfalls germ. *finnō, *finōn in ags. finn, nhd. Finne ‘Floßfeder, Spitzflosse’, schwed. fina ‘Flosse’, norw. finn ‘Borstengras’, mhd. vinne ‘Nagel; Finne in der Haut’, woneben schwed. fime, fläm. vimme ‘Flosse, Achel’;
toch. A spin- ‘Hacken, Pflock’;
6. ags. spīr ‘Halm, Schößling’, engl. spire ‘Schößling; Turmspitze’, mnd. spīr ‘Keim-, Grasspitze, Ähre, Turmspitze, sehr kleiner Mensch’, aisl. spīra ‘Stiel, junger Sproß, Rohrstab u. dgl.’;
7. lit. spitulỹs ‘Stern auf der Tierstirn’, spitẽlė, spitulė̃ ‘die Nadel, der Dorn in der Schnalle’, spitnà ds.; vielleicht ist in lat. secespita ‘Opfermesser’ ein verwandtes *spita enthalten;

WP. II 653 f., WH. II 574, Vasmer 2, 708.