scheiden* [verbinding verbreken] {sche(i)den 1220-1240} oudsaksisch skethan, oudhoogduits sceidan, oudfries sketha, oudengels sceadan, gotisch skaidan; buiten het germ. latijn scindere, grieks schizein [splijten], schazein [opensnijden], litouws skiesti [scheiden], oudindisch chinatti [hij splijt].

scheiden ww., dial. (Antw., brab.) schee(d)en, mnl. sceiden, scêden. Algemeen west- en oostgerm. is ’t ww. *skaiþanan, *skaiðanan: ohd. sceidan (nhd. scheiden), os. skêthan, ofri. skêtha, ags. sc(e)âdan, got. skaidan “scheiden”. Hiernaast moet met ’t oog op meng. schêden “scheiden” (eng. to shed “vergieten”, ags. *scêadan < *scæ̂dan), ndl. scheiden een wgerm. *skaidian aangenomen worden. Van een idg. basis sḱ(h)i-t-, sq(h)i-t-, waarvan ook ier. sciath, obg. štitŭ, opr. scaytan (te lezen voor staytan) “schild” en lat. scûtum “id.” (ook anders verklaarbaar) kunnen komen, eventueel ook (dan heeft naast sq(h)i-t- ook q(h)i-t- bestaan) obg. čĭtą, čisti “tellen, rekenen, lezen, eeren”, lit. skaitýti “tellen”. Idg. sḱ(h)i-t-, sq(h)i-t- komt van sḱ(h)i-, sq(h)i- (zie scheen) evenals ’t meer verbreide sḱ(h)i-d-, sq(h)i-d-, waarvan lat. scindo, gr. skhízō “ik splijt”, arm. c̟tim “ritze mich”, oi. chinátti (wortel chid-) “hij splijt” en lit. ské-dżiu “ik scheid”, skëdrà “spaander”. Voor de bet. van dit woord vgl. scheen en ndl. dial. (Aalst) schijd, ohd. scît (nhd. scheit), ofri. skîd, ags. scîd (eng. shide), on. skîð o. “blok gekloofd hout” van idg. sḱ(h)i-t-, sq(h)i-t-. Misschien mogen we voor alle vormen, ook voor de oi. en arm. wel van sq(h)- uitgaan. Zonder s wellicht hierbij nog obg. cěditi “zeven”, čistŭ (met s- opr. skīstan) “rein” (zie ook heet). Zie nog afscheid, bescheid, schede, schei, schijten.

scheiden o.w., Mnl. sceiden + Ags. scéađan (Eng. to shed): Ug. skaiđian; daarnevens dial. scheeden, Mnl. scheden, Os. scêthan + Ohd. sceidan (Mhd. scheiden, Nhd. scheiden), Ags. scádan, Ofri. skétha, Go. skaidan: Ug. skaiđan en skaiþan + Skr. wrt. chid, Gr. skhízein, Lat. scindere, Osl. čèditi: Idg. wrt. sqhei̯d = splijten: het Germ. echter berust op Idg. wrt. sqhei̯t.

²skei ww.
1. Uit mekaar hou of trek. 2. 'n Huwelik ontbind, uitmekaar gaan. 3. Vertrek.
Uit Ndl. scheiden (Mnl. sceiden, sceden). Eerste optekening in Afr. in Patriotwoordeboek (1902) in die vorm sky.
Ndl. scheiden naas verskeie Germ. verwante ook verwant aan Latyn scindere en Grieks schizein 'kloof, splits'.
D. scheiden (8ste eeu).

scheiden ‘verbinding verbreken’ -> Zweeds skeda ‘verbinding verbreken, uit elkaar halen’ (uit Nederlands of Nederduits); Frans dialect † hèder ‘bemiddelen tussen de verkoper en de koper van een stuk vee’; Petjoh scheien, schejen ‘verbreken, uitscheiden, opzeggen, beëindigen; gescheiden’; Negerhollands skeid, skei, skee, skej ‘verbinding verbreken’.

1480. Bij 't scheiden van de markt leert men de kooplui kennen,

d.i. iemands ware karakter blijkt, wanneer men van hem gaat scheiden; eerst bij den afloop kan men iets goeds beoordeelen; als 't op deelen aankomt, leert men de menschen kennen. ‘Myns erachtens is dit ontleent van de koopers. 't Gaat met vriendschap en genoegen toe, zo lang die op de merkt koopen, en de verkoopers leveren. Maar onder in den zak vind men de rekening. Als de merkt eindigt, kraamen de verkoopers op, en eischen geld; doch dan is 'er dikwyls niemand 't huis’ (Tuinman I, 136). De oorspr. beteekenis schijnt te zijn, dat men bij het einde, het afloopen van de (jaar)markt, als het op het verrekenen aankomt, den waren aard van de kooplui, bijv. hun royaliteit, eerlijkheid of schraapzucht, eerst leert kennen. In de middeleeuwen immers bleven de kooplui tot aan het einde der jaarmarkt; dan werd verrekend en had men natuurlijk de meeste geschillen en chicanes. Vandaar bij overdracht: dikwijls leert men iemand pas kennen, wanneer men van hem moet scheiden, wanneer het er op aankomt; zijn goede of meestal slechte eigenschappen komen dan aan den dag, zijn ware inborst blijkt dan eerst. De zegswijze wordt o.a. aangetroffen bij Poirters, Mask. 169; in de klucht van Lichte Wigger, 11 v; Gew. Weeuw. III, 11; De Brune, Bank. I, 141: Aen 't op-breken van de marct, kent-men de koop-lien, dat aldaar gelijk gesteld wordt aan: aen 't lammeren ziet-men, wat oyen vol gheweest zijn; Adagia, 40: In 't scheyden van de merckt, kentmen de cooplieden, exitus acta probat; Willem Leevend IV, 113; Brieven v. Abr. Bl. I, 265 (by 't scheiden van de markt); Paffenrode, Hopm. Ulrich (anno 1711), p. 124: In 't scheyen van de markt, zoo kent men de koopluy; Harreb. I, 435; Nkr. 15 Nov. 1913, p. 2; Waasch Idiot. 207: op 't ende van de markt, eindelijk, op den duur; Antw. Idiot. 808: op 't leste van de mert, op het laatste oogenblik; op 't schêen van de mert, op 't einde van de rekening; schertsend ook: op 't schijten van de mert; Antw. Idiot. 1835: op 't ende van de mert leerde de kooplie kennen.

1976. De schapen van de bokken scheiden

wordt gebruikt in den zin van de meisjes van de jongens, de vrouwen van de mannen scheiden, ook wel in algemeenen zin de goeden van de kwaden scheiden. De zegswijze is ontleend aan Matth. XXV, 32-42. Vgl. o.a. Harreb. I, XLV: Men moet de schapen van de bokken scheiden; Amst. 69: 't Is precies als op den dag des oordeels, de schapen zitten rechts en de bokken links; Nkr. II, 1 Maart p. 4: Verder kon hij (minister Talma) uitstekend de bokken van de schapen scheiden, trad hij bij menige verkiezing als belhamel op; De Arbeid, 27 Mei 1914, p. 1 k. 3: De R.K. arbeiders mogen niet in aanraking komen met de socialistische. De schapen moeten van de bokken gescheiden blijven; vgl. ook Nkr. V, 29 April p. 5: Door deze list rekent men de schapen van de bokken te kunnen onderscheiden; Handelsblad, 1 Dec. 1920 (A), p. 1 k. 3; Afrik. skape van die bokke skei.