roe(de) zn. ‘bundel twijgen; houten of metalen stok’
Onl. ruoda ‘roede, stok’ in an ruodan isernero ‘met een ijzeren stok’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. rude ‘twijg’ [1240; Bern.], roede ‘bundel twijgen, staaf, stok (veelal als strafwerktuig)’ in gheecelt ende sleet Met sire ... roeden ‘geselt en slaat met zijn roede’ [1265-70; VMNW], Mettien heueti die roede verheuen ‘hij heeft meteen zijn staf verheven’ [1285; VMNW], ‘lengte- of oppervlaktemaat’ in van vieren jmeten lans ende xxxviii. roede ‘een stuk land van vier gemeten en 38 (vierkante) roeden’ [1274; VMNW].
Os. rōda; ohd. ruota ‘roede, staaf, stang’ (nhd. Rute); ofri. rōde ‘galg’ (nfri. roede ‘roede’); oe. rōd ‘kruis (als executiewerktuig)’; on. róða ‘roede; kruis’; < pgm. *rōdō(n)- ‘roede, twijg’.
Verdere herkomst onbekend. Verband met Latijn rētae (mv.) ‘bomen aan de rivier’ of met ratis ‘vlot (vaartuig)’ is zeer onzeker. Gedacht kan nog worden aan een afleiding pie. *h₂reh₂-t-éh₂- bij de wortel van → arm 1.

roede, roe znw. v., mnl. roede v. ‘twijg, roede, staak, stang, staf, penis, lengte- en vlaktemaat’, os. rōda v. ‘staak, stand, kruis’, ohd. ruota v. ‘roede, staaf, stand, meetstok’, ofri. rōde v. ‘galg’, oe. rōd v. ‘kruis’, on. rōða ‘roede, kruis’ (vgl. hjalmrōða ‘stang die het dak van een hooimijt draagt’; vroeg ontleend in fins ruoto ‘stang’). — Formeel kan men een idg. wt. *rēt-, *rōt-, *rǝt- opstellen en dan kan men vergelijken osl. ratište, ratovište ‘lansschacht’, minder zeker is de verbinding met lat. rētae ‘aan rivieroever staande bomen’ en rătis ‘vlot’ (IEW 866).

roede, roe. Alle verbindingen buiten het Germ. onzeker, ook die met lat. ratis ‘vlot’, ksl. ratište ‘schacht van een lans’, welke idg. t veronderstelt.

rooj (zn.) traproede; Aajdnederlands ruoda <901-1000>.

roei 2, zn.: roede; rechterkant van een gespan. Vnnl. roede, roeye ‘roede’ (Kiliaan), ook in de bet. ‘dissel’. Door d-syncope uit roede, D. Rute. Samenst.: roeikant ‘rechterkant van een gespan’, roeipeerd.

roei, roe rechterkant v.e. gespan (Brabant). Wschl. metoniem van roe in een verouderde bet. ‘dissel’. De voerman zat immers links voorin en had de dissel rechts van zich.
WBD 761-762, WNT XIII 671.

De roede (niet) sparen, (niet) terughoudend zijn in het geven van kritiek of het nemen van harde maatregelen.

Spreuken 13:24 luidt: 'Wie zijn roede spaart, haat zijn zoon; maar wie hem liefheeft, tuchtigt hem reeds vroeg' (NBG-vertaling; in de NBV is de 'roede' tot 'stok' geworden) . Het geven van (lichamelijke) straf getuigt van liefde, zo is de boodschap. Deze woorden zijn gereduceerd tot de werkwoordelijke verbinding de roede (niet) sparen.

Liesveldtbijbel (1526), Spreuken 13:24. Wie sine roede spaart, die hatet sinen sone. Maer wie hem lief heeft, die onder wijst hem ter stont. (De Statenvertaling (1637) heeft inhoudt i.p.v. spaart.)
De Jong spaarde de roede niet. Wanneer de leiders, of het volk als geheel, hadden gefaald, werden de 'fouten' duidelijk van de 'goeden' gescheiden. (NRC, apr. 1995)
Ook het geloof speelt een grote rol, of liever de afvalligheid van Maarten en de reacties van zijn vader daarop die, zoals we weten, zijn zoon de roede niet heeft gespaard. (Leeuwarder Courant, 15-12-1979)

millimeter, centimeter, meter, kilometer [lengtematen] (1809). In 1809 wordt het metrieke stelsel in Nederland ingevoerd. Dit stelsel leidt tot een reeks nieuwe benamingen voor lengtematen, die oude namen als roede, voet, duim en el vervingen. Het metrieke stelsel werd weer afgeschaft in 1813 en heringevoerd in 1821. In 1869 wordt het definitief bij wet aangenomen.

Ahd. ruota, aisl. rōða ‘Rute, Stange’, as. rōda ‘(Pfahl)kreuz’, ags. rōd ds. und ksl. ratište, ratovište ‘Lanzenschaft’; vielleicht dazu lat. rētae ‘aus dem Ufer des Flusses hervorragende Bäume’, rētāre ‘den Fluß von solchen reinigen’ und rătis ‘Floß’.

WP. II 368, WH. II 420, 431.