paus zn. ‘hoofd van de rooms-katholieke kerk’
Mnl. paus [1240; Bern.], uan den paus innocentiuse ‘van paus Innocentius’ [1265-70; CG II], als de pauwes dit had gheseit ‘toen de paus dit had gezegd’ [1276-1300; CG II], van den paues alexander ‘van paus Alexander’ [1287; CG II].
Wrsch. ontleend aan een Romaanse nevenvorm *pābes ‘paus’, teruggaand op een vergriekste Latijnse vorm *papes (Kluge, OED), uit christelijk Latijn papa ‘paus, bisschop van Rome’, eerder ‘bisschop’ [567; Niermeyer], ontleend aan Middelgrieks papâs, nevenvorm van klassiek Grieks pápas, eerder páppas ‘vader’ (kinderwoord), zie ook → papa.
Uit rijm en ritme blijkt dat het woord in het mnl. nog meestal tweelettergrepig is, zoals in de vormen paues, paves en pauwes, en zelfs als het gespeld werd als paus (MNW). De later weggevallen intervocalische -v- is wellicht ontstaan doordat de Romaanse intervocalische -b- in verschillende Romaanse dialecten als bilabiale fricatief /ƀ/ klonk, wat in het Nederlands als v of als w werd geïnterpreteerd. Aan het eind van de Middelnederlandse periode verzwakten alle onbeklemtoonde lettergrepen en werd pawes tot paus.
Uit de algemene christelijk-Latijnse betekenis ‘bisschop’ ontstond vanaf het einde van de 5^e eeuw de specifieke betekenis ‘bisschop van Rome, plaatsvervanger van Petrus’. In 1073 legde paus Gregorius VII deze betekenis van het woord papa exclusief vast.

paus znw. m., mnl. pâus, paewes, pâves, paefs, os. pāƀos, ohd. bābes (nhd. papst), ofri. pāwis, pāwes, pāus. Uitgangspunt is lat. pāpa, dat sedert het eind der 5de eeuw de titel van de bisschop van Rome geworden was (hetgeen in 1075 door Gregorius VII bevestigd werd als de uitsluitende titel voor deze bisschop). De vorm van het woord biedt moeilijkheden 1. wegens de klank b of w in het midden van het woord en 2. wegens de uitgang s. Men mag aannemen, dat het woord aan de Nederrijn uit het romaans werd overgenomen en zich vandaar uitbreidde tot het in de 10de eeuw ook Zuid-Duitsland bereikte. De vorm met s vindt zijn verklaring in ofra. papes naast pape (evenals vormen als poetes, hermites); wat de b aangaat kan men denken aan een romaanse bijvorm *pāƀes, die echter niet overgeleverd is, of anders aan het verschil in uitspraak van romaanse en germ. explosieven, zodat intervocalisch de p zeer zwak kon klinken voor germ. oren.

paus m., Mnl. paus, paves, Os. pâbos, gelijk Ohd. bâbes (Mhd. bâbes, bâbes-t, Nhd. pabs-t), uit Rom. pavas, met nominatief-s van Mlat. papa (Fr. pape), anredeform voor iederen bisschop, later alleen voor den paus, van Lat. pap = vader (z. papa en vergel. pater).

pous: hoof v. d. R.K. Kerk; Ndl. paus (Mnl. paus/paewes/paves/paefs), Hd. papst, Eng. pope, Fr. pape (Ofr. papes/pape), gaan terug op Lat. papa, Lgr. papas/pappas, “vader”.

Paus is een vernederlandsching van ’t Lat. papa, oorspr. de vereerende aanspraakvorm voor bisschoppen. Gregorius VII besloot in 1075, dat alleen de opperpriester van Rome met papa mocht worden toegesproken. Zie Paap.

paus hoofd van de r.-k. kerk 1240 [Bern.] <Latijn

1787. Hoe dichter bij den Paus (of bij Rome), hoe slechter christen.

Deze zegswijze komt sedert de latere middeleeuwen voor, blijkens Prov. Comm. 798: Zo nader den paeus so quader kersten, vita peiores sunt qui pape propiores. Zie verder Bebel, 65: quo Romae propiores, tanto Christiani tepidiores; De Brune, 361: Te naerder Roomen datmen is, te minder houdt men van de mis; Tuinman I, 30: hoe nader Romen, hoe slimmer Christen; Harrebomée III, 149 a; II, LIV: hoe digter bij Rome, hoe minder Paapsch; Wander II, 1341; III, 1178: je näher dem Papst, je schlimmere Christen. Syn. is: hoe nader bij de kerk, hoe verder van God (Halma, 260); nabij de kerk, ver van God (Sewel, 384); vgl. hd. je näher der Kirche, je weiter von Gott (oder je später hinein); je näher Rom je schlimmer Christ: fr. près de l'église et loin de Dieu: eng. the nearer the church, the farther from God; zie Joos, 211: onder den toren wonen de meeste Geuzen; hoe nader Rome, hoe slechter Christenen; hoe nader de kerk, hoe meerder Geuzen; De Bo, 511; Antw. Idiot. 1043; Tuerlinckx, 530; Waasch Idiot. 255 a; Eckart, 436 en vgl. in Twente: dee oender d' toorn woont, bint de besten nig; in Limb.: hoe korter bij Rome, hoe slechter katholiek ('t Daghet XII, 126).

1951. Hij is te Rome geweest en heeft den Paus niet gezien.

‘Dat past men toe op ymand, die ergens geweest is, zonder het merkwaardigste te beschouwen’ (Tuinman I, 30). Zie Servilius, 23*: wat maket men te Romen, als men den paus niet en siet; Campen, 81: wat soldick te Romen doen als ick den Paeuws niet en saghe; De Brune, 210: Wat nut van Roomen, of gheniet, wanneer men daer de Paep niet ziet? De zegswijze komt in hare tegenwoordige gedaante het eerst voor bij Tuinman. Zie Wander III, 1719: In Rome gewesen sein, ohne den Papst gesehen zu haben; it. essere stato a Roma senza aver veduto il Papa; Huygens I, 299, vs. 165-169; Joos, 76. Ook in het oostfri.: hê is in Rôm west un hed de paus nêt sên; Jahrb. 38, 161: he is na Roum wiäsen un häwt den Pabst nig eseen.