orgel zn. ‘groot muziekinstrument met pijpen’
Mnl. van die orgalen ‘van het orgel’ [1439; MNW], orgel(en) ‘orgel’ [15^e eeuw; MNW]. In de oudere vindplaats orgene [1240; Bern.], als vertaling van middeleeuws Latijn organum, is de betekenis onduidelijk vanwege de polysemie van het Latijnse woord.
Ontleend aan middeleeuws Latijn organa ‘orgel’ [1330-75; Fuchs], met dissimilatie in het Nederlands. Ook ontlening aan Middelhoogduits orgal [14^e eeuw; Lexer], orgel (Nieuwhoogduits Orgel), dat op dezelfde manier gevormd is, is mogelijk. Middeleeuws Latijn organa is de meervoudsvorm van klassiek Latijn organum ‘muziekinstrument’, ook in de combinatie organum hydraulicum ‘waterorgel’. Het Latijnse woord betekent algemeen ‘werktuig’ en is ontleend aan Grieks órganon ‘werktuig, instrument’, zie → orgaan.
Evenzo ontleend in de betekenis ‘orgel’ zijn: mnd. organ(e), orgen; ohd. organa ‘orgel’ (mhd. organe, orgene, orgel(e), nhd. Orgel); ofri. orgel (nfri. oargel); me. organe (ne. organ).
In het Middelnederlands komt naast de enkelvoudige ook de meervoudige vorm voor (met enkelvoudige betekenis), in het Middelnederduits (organen, orgelen) en het Frans (des orgues).
Soms betekent mnl. organe(n) iets anders, zoals in David speelde op die organen (wrsch. een blaasinstrument, bijv. een schalmei) [1477; MNW]. Michels (1950) wijst erop dat hier sprake kan zijn van de betekenis ‘spraakorgaan c.q. menselijke stem’.
Het waterorgel, waarbij de lucht in een half met water gevuld reservoir gepompt en op die manier onder gelijkmatige druk naar de pijpen geleid wordt, is een oorspronkelijk Grieks instrument en wordt het eerst vermeld door Philo van Alexandrië (2^e eeuw v. Chr.). Waarschijnlijk heeft het waterorgel tot in de 6^e eeuw bestaan. In Duitsland zijn de pijporgels sinds de 8^e eeuw bekend; Karel de Grote had er al een.
♦ organist zn. ‘orgelspeler’. Mnl. organiste [1484; MNW]. Ontleend aan middeleeuws Latijn organista, afleiding van organa. Synoniemen zijn mnl. orgenere [1240; Bern.], orghenare, orgelaer, orgeliste, alle afleidingen van mnl. orgene, orgel(e). ♦ draaiorgel zn. ‘mechanisch pijporgel dat functioneert doordat een wiel gedraaid wordt’. Nnl. draaiorgel [1793-96; WNT]. De straatdraaiorgels zijn pas aan het eind van de 19^e eeuw ingevoerd door de Belg Leon Warnies. Zie ook → pierement.
Lit.: L.C. Michels (1950), ‘Orgaan’, in: TNTL 67, 156

orgel znw. o., mnl. orgale, orgele, mnd. örgel, ohd. orgela is door dissimilatie ontstaan uit mv. mhd. orgenen bij enk. mnl. organe, ohd. organa, mhd. organa, orgene. Dit is wederom uit het mv. van lat. organum, vgl. Augustinus: organa dicuntur omnia instrumenta musicorum, non solum illud organum dicitur quod grande est et inflatur follibus. — Sedert de 8ste eeuw werden de orgels in Duitsland bekend (Karel de Grote ontving als geschenk van de byzantijnse keizer Michael een prachtig orgel, dat door een monnik van St. Gallen beschilderd was). — De vormen met n en l lopen door elkaar, vgl. mnd. organ, orgen, orgel o. orgele v., ohd. organa, orgela, vgl. ook het uit het mnd. ontleende on. organ.

orgel o., Mnl. orghele, orghene, gelijk Ofra. organ, Nfra. orgue, uit Lat. organum, van Gr. órganon = werktuig, verwant met érgon = werk (z. werk).

elger, zn.: orgel; mond; lichaam. Door ontronding en metathesis < urgel, orgel.

orrel s.nw.
Groot musiekinstrument.
Deur assimilasie ontstaan uit Ndl. orgel (Mnl. orgale, ook organe).
Ndl. orgel uit Latyn organa, die mv. van organum 'musiekinstrument', met die -el-uitgang van orgel wsk., via Fr., na analogie van die Latynse verkleiningsagterv. -ellus/-ella/-ellum. Latyn organum uit Grieks organon 'werktuig', 'n afleiding van ergeo 'ek werk'.
D. Orgel (13de eeu), Eng. organ.
Vgl. orgaan, organiseer.

Orgel, Mnl. orghene, van ’t Lat. organum, Gr. organon = werktuig, verwant met ergon = werk. Hiertoe ook: orgaan en engine (oud werpwerktuig, blijde).

orgel toetsinstrument 1350 [MNW]