orde 1 zn. ‘regelmatige plaatsing; rustige gesteldheid’
Mnl. ordene ‘opeenvolging’ [1240; Bern.], ook ordine, o.a. ‘regel; voorschrift voor een levenswijze, kloosterregel; kloosterorde; staat, stand’, oord ‘leefregel’ [1450-1500; MNW oird]; vnnl. orde, orden, order ‘regelmatige plaatsing; rustige gesteldheid’ in goet regiment ende orde ‘goed bestuur en regelmaat’ [1584; WNT regiment], reghel en orde ‘regelmaat en rust’ [1588; WNT regel], De stijl des ordens ‘de gewone, geregelde gang van zaken’ [1620; WNT], 't Is de order en niet 't ghetal, die in de krijgh het meeste gheweld doet ‘het is de slagorde en niet de sterkte die in de strijd het meeste aanricht’ [1658; WNT].
Ontleend, deels via Oudfrans ordene, ordre [beide 1080; Rey] (Nieuwfrans ordre), aan Latijn ōrdo (genitief ōrdinis) ‘rij, reeks; orde, regelmaat, volgorde; slagorde; troep (soldaten); rang, klasse’. De oorspr. betekenis was ‘reeks draden in een weefsel’; het woord hoort wrsch. bij Latijn ōrdiri ‘een weefsel op touw zetten; beginnen’. Relevante Franse betekenissen, die voortdurende invloed hebben uitgeoefend op het Nederlandse woord, zijn o.a. ‘bepaalde klasse of rang’ [ca. 1100; TLF], ‘bevel’ [ca. 1225; TLF], ‘ordening’ [1538; TLF], ‘slagorde’ [1690; TLF], ‘(chronologische) volgorde’ [1734; TLF].
In het Nederlands kwamen aanvankelijk zonder betekenisonderscheid ook vormen met -n en -r voor. De vorm orden is volledig verouderd. De vorm order heeft zich afgesplitst met de specifieke betekenis ‘bevel’, zie → order.
♦ ordenen ww. ‘rangschikken’. Mnl. ordenen, ordinen ‘in een kloosterorde opnemen’ [eind 14^e eeuw; MNW geoirt], ‘iemand met een taak belasten’ [ca. 1400; MNW], ‘ordenen, regelen’ [1461; MNW]. Afleiding van mnl. ordene. Gebruikelijker waren mnl. ordineren ‘rangschikken, regelen, in slagorde opstellen’ [1265-70; VMNW], ‘bepalen’ [1284; VMNW] en ordeneren, die zijn ontleend aan Oudfrans ordiner, ordener (Nieuwfrans ordonner). ♦ ordentelijk bn. ‘fatsoenlijk’. Mnl. ordenlijc ‘volgens de voorschriften van een zekere kloosterorde’ [1236; VMNW], ordenleke ‘op de juiste wijze, zoals het behoort’ [14^e eeuw; MNW]; vnnl. ordentlick ‘ordelijk’ [1573; Thes.], ordentelijck ‘naar behoren’ in Nae veele sollicytatien (‘inspanningen’) sijn de goederen ... ordentelijck gelost [1631-34; WNT]; nnl. ‘fatsoenlijk’ [1702; WNT]. Afleiding van mnl. orden met het achtervoegsel → -lijk. Zo ook Hoogduits órdentlich ‘fatsoenlijk; ordelijk’, Zweeds ordéntlig ‘ordelijk, fatsoenlijk’. Tussen de -n- en het achtervoegsel is een -t- ingevoegd, zoals ook bij erkentlijk, later meestal erkentelijk, en er heeft accentverschuiving plaatsgevonden. Wrsch. is bij órdentlijk het accent verschoven, omdat er in het Nederlands een neiging is om in de wat langere bijvoeglijke naamwoorden met een achtervoegsel de klemtoon naar achteren te verschuiven, zoals in hartstóchtelijk naast hártstocht. Door deze verschuiving ontstond een verschil tussen ordentelijk en de jongere afleiding ordelijk.
Lit.: C.B. van Haeringen (1937), “‘Spelling pronunciations’ in het Nederlands”, in: NTg 31, 155

orde 2 zn. ‘vereniging van personen’
Mnl. orde ‘vereniging van personen die aan bepaalde regels gebonden zijn’ in hem begheven uter werelt in een oorde ‘uit de wereld in een kloosterorde gaan’ [ca. 1480; MNW]; vnnl. ‘ridderorde’, overdrachtelijk in een gulden oerde die was beset met dierbaer gesteenten ‘een gouden (versiersel behorend bij een) ridderorde, die was bezet met kostbare stenen’ [begin 16^e eeuw; WNT], Hooft der orde van 't Gulde vlies ‘hoofd van de Orde van het Gulden Vlies’ [1642; WNT].
Ontleend aan middeleeuws Latijn ordo ‘kloosterorde’ [1211; Fuchs], een specifieke betekenis bij klassiek Latijn ōrdō, zie → orde 1. Ontlening via Oudfrans ordene, ordre, dat o.a. ook deze betekenis had, is minder wrsch., aangezien vormen met -n- of -r- in deze betekenis weinig frequent waren.

orde znw. v., mnl. orde, oorde naast ordene oordene v. m. ‘volgorde, rij, rang, regel, geestelijke of ridderlijke orde, toestand’, gaat terug op ofra. ordene, ordine > lat. ordine (grondvorm van verbogen nv.) en op lat. ordo.

orde. Ook ofri. orden m. ‘volgorde, geestelijke orde’.

orde s.nw.
1. Patroonmatige of reëlmatige toestand wat volgens vaste reëls hanteer word. 2. Gevestigde sisteem of bedeling wat volgens reëls of wette funksioneer. 3. Volgorde, of wyse waarop sake mekaar opvolg. 4. Rang, soort, hoedanigheid.
Uit Ndl. orde (al Mnl.).
Ndl. orde uit Oudfrans ordene.

Orde (< Lat. ordo = rij, orde).

orde ‘regelmatige plaatsing; geregelde toestand; vereniging van personen die zich aan bepaalde regels gebonden hebben’ -> Deens orden ‘regelmatige plaatsing; geregelde toestand; vereniging van personen die zich aan bepaalde regels gebonden hebben’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors orden ‘regelmatige plaatsing; geregelde toestand; vereniging van personen die zich aan bepaalde regels gebonden hebben’ (uit Nederlands of Nederduits); Indonesisch orde ‘regelmatige plaatsing; geregelde toestand’; Negerhollands ordu ‘geregelde toestand’; Papiaments òrdu (ouder: orde) ‘geregelde toestand’ (uit Nederlands of Spaans); Sranantongo orde ‘geregelde toestand’.

orde ‘koninklijke onderscheiding, ridderorde’ -> Deens orden ‘koninklijke onderscheiding, ridderorde’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors orden ‘koninklijke onderscheiding, ridderorde’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds orden ‘koninklijke onderscheiding, ridderorde’ (uit Nederlands of Nederduits); Indonesisch orde ‘koninklijke onderscheiding, ridderorde’.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.