orde 1 zn. ‘regelmatige plaatsing; rustige gesteldheid’
Mnl. ordene ‘opeenvolging’ [1240; Bern.], ook ordine, o.a. ‘regel; voorschrift voor een levenswijze, kloosterregel; kloosterorde; staat, stand’, oord ‘leefregel’ [1450-1500; MNW oird]; vnnl. orde, orden, order ‘regelmatige plaatsing; rustige gesteldheid’ in goet regiment ende orde ‘goed bestuur en regelmaat’ [1584; WNT regiment], reghel en orde ‘regelmaat en rust’ [1588; WNT regel], De stijl des ordens ‘de gewone, geregelde gang van zaken’ [1620; WNT], 't Is de order en niet 't ghetal, die in de krijgh het meeste gheweld doet ‘het is de slagorde en niet de sterkte die in de strijd het meeste aanricht’ [1658; WNT].
Ontleend, deels via Oudfrans ordene, ordre [beide 1080; Rey] (Nieuwfrans ordre), aan Latijn ōrdo (genitief ōrdinis) ‘rij, reeks; orde, regelmaat, volgorde; slagorde; troep (soldaten); rang, klasse’. De oorspr. betekenis was ‘reeks draden in een weefsel’; het woord hoort wrsch. bij Latijn ōrdiri ‘een weefsel op touw zetten; beginnen’. Relevante Franse betekenissen, die voortdurende invloed hebben uitgeoefend op het Nederlandse woord, zijn o.a. ‘bepaalde klasse of rang’ [ca. 1100; TLF], ‘bevel’ [ca. 1225; TLF], ‘ordening’ [1538; TLF], ‘slagorde’ [1690; TLF], ‘(chronologische) volgorde’ [1734; TLF].
In het Nederlands kwamen aanvankelijk zonder betekenisonderscheid ook vormen met -n en -r voor. De vorm orden is volledig verouderd. De vorm order heeft zich afgesplitst met de specifieke betekenis ‘bevel’, zie → order.
♦ ordenen ww. ‘rangschikken’. Mnl. ordenen, ordinen ‘in een kloosterorde opnemen’ [eind 14^e eeuw; MNW geoirt], ‘iemand met een taak belasten’ [ca. 1400; MNW], ‘ordenen, regelen’ [1461; MNW]. Afleiding van mnl. ordene. Gebruikelijker waren mnl. ordineren ‘rangschikken, regelen, in slagorde opstellen’ [1265-70; VMNW], ‘bepalen’ [1284; VMNW] en ordeneren, die zijn ontleend aan Oudfrans ordiner, ordener (Nieuwfrans ordonner). ♦ ordentelijk bn. ‘fatsoenlijk’. Mnl. ordenlijc ‘volgens de voorschriften van een zekere kloosterorde’ [1236; VMNW], ordenleke ‘op de juiste wijze, zoals het behoort’ [14^e eeuw; MNW]; vnnl. ordentlick ‘ordelijk’ [1573; Thes.], ordentelijck ‘naar behoren’ in Nae veele sollicytatien (‘inspanningen’) sijn de goederen ... ordentelijck gelost [1631-34; WNT]; nnl. ‘fatsoenlijk’ [1702; WNT]. Afleiding van mnl. orden met het achtervoegsel → -lijk. Zo ook Hoogduits órdentlich ‘fatsoenlijk; ordelijk’, Zweeds ordéntlig ‘ordelijk, fatsoenlijk’. Tussen de -n- en het achtervoegsel is een -t- ingevoegd, zoals ook bij erkentlijk, later meestal erkentelijk, en er heeft accentverschuiving plaatsgevonden. Wrsch. is bij órdentlijk het accent verschoven, omdat er in het Nederlands een neiging is om in de wat langere bijvoeglijke naamwoorden met een achtervoegsel de klemtoon naar achteren te verschuiven, zoals in hartstóchtelijk naast hártstocht. Door deze verschuiving ontstond een verschil tussen ordentelijk en de jongere afleiding ordelijk.
Lit.: C.B. van Haeringen (1937), “‘Spelling pronunciations’ in het Nederlands”, in: NTg 31, 155

orde 2 zn. ‘vereniging van personen’
Mnl. orde ‘vereniging van personen die aan bepaalde regels gebonden zijn’ in hem begheven uter werelt in een oorde ‘uit de wereld in een kloosterorde gaan’ [ca. 1480; MNW]; vnnl. ‘ridderorde’, overdrachtelijk in een gulden oerde die was beset met dierbaer gesteenten ‘een gouden (versiersel behorend bij een) ridderorde, die was bezet met kostbare stenen’ [begin 16^e eeuw; WNT], Hooft der orde van 't Gulde vlies ‘hoofd van de Orde van het Gulden Vlies’ [1642; WNT].
Ontleend aan middeleeuws Latijn ordo ‘kloosterorde’ [1211; Fuchs], een specifieke betekenis bij klassiek Latijn ōrdō, zie → orde 1. Ontlening via Oudfrans ordene, ordre, dat o.a. ook deze betekenis had, is minder wrsch., aangezien vormen met -n- of -r- in deze betekenis weinig frequent waren.

orde znw. v., mnl. orde, oorde naast ordene oordene v. m. ‘volgorde, rij, rang, regel, geestelijke of ridderlijke orde, toestand’, gaat terug op ofra. ordene, ordine > lat. ordine (grondvorm van verbogen nv.) en op lat. ordo.

orde. Ook ofri. orden m. ‘volgorde, geestelijke orde’.

orde s.nw.
1. Patroonmatige of reëlmatige toestand wat volgens vaste reëls hanteer word. 2. Gevestigde sisteem of bedeling wat volgens reëls of wette funksioneer. 3. Volgorde, of wyse waarop sake mekaar opvolg. 4. Rang, soort, hoedanigheid.
Uit Ndl. orde (al Mnl.).
Ndl. orde uit Oudfrans ordene.

Orde (< Lat. ordo = rij, orde).

orde (I). - Dit woord komt op de volgende plaatsen voor in den zin van rang. Dit gebruik is een gallicisme, ontstaan doordien ndl. orde in sommige gevallen met fr. ordre overeenstemt; in dit geval echter niet. || Hij werd gedurende zijn leven voor eenen kunstenaar van eerste orde gehouden, GEIREGAT, Holl. Schilderk. 26. (Men) zag een zwerm kunstenaars van eerste orde met werken van verbazende waarde … opdagen, 53. In het drieluik: de Doop van Christus … vertoont Geeraard (David) zich vooral als landschapschilder van eerste orde, SABBE, Vl. Schilderk. 65.

orde (II) (orde van gedachten). - Men zegt in het Fransch: appartenir au même ordre d’idées. Daarmee wordt bedoeld: tot dezelfde soort van gedachten behooren, behooren tot -, passen in denzelfden gedachtengang. Het is dus niet noodig, en derhalve verkeerd, de Fransche uitdrukking letterlijk te vertalen, zooals vaak gedaan wordt. || Volgen wij eene andere orde van gedachten en werpen wij eenen blik op het gebied der fraaie letteren en schoone kunsten, ook dáar straalt de verdienste van het geslacht (t.w. der Borluuts) ons tegen, DE POTTER, Gent 1, VII. Tot dezelfde orde van gedachten (als zekere aangehaalde verzen van Vondel) behooren (volgen weer andere verzen uit Vondel), SEGERS, Vondel¹ 159.
– De Fransche uitdrukking dans le même ordre d’idées kan derhalve in onze taal evenmin letterlijk vertaald worden. Men zegt niet in dezelfde orde van gedachten, maar b.v. in dezelfden gedachtengang blijvende; soms is het voldoende een bijwoord als ook, eveneens te gebruiken. || In dezelfde orde van gedachten, zou het beroepsonderwijs geplaatst worden onder het gedurig toezicht en het bestuur van werklieden en patroons, De Toekomst 38, 23.

orde (III) en order. - Het Fransche woord ordre beteekent, onder meer: 1^o rangschikking; 2^o vereeniging van personen door eene wet, een regel, verbonden; 3^o bevel, lastgeving. Aan de twee eerste dezer beteekenissen beantwoordt ndl. orde, aan de derde ndl. order; het is dus een gallicisme, als men deze twee woorden met elkander verwart.
1) Voorbeelden van orde, waar order vereischt wordt. || Den man, die hem deze orde (t.w. een verzegeld bevelschrift) zal overhandigen, SLEECKX 12, 137. Neem deze orde, breng ze den veldheer enz., 12, 143. Waar zijn de vijf vrouwen die aan mijne orde ontbreken? 12, 143 (zie ook nog verscheidene voorbeelden 12, 137 en 138).
2) Voorbeelden van order, waar orde vereischt wordt.
a) In den zin van rangschikking: l’ordre du jour is de aanwijzing van ’t geen in eene vergadering beurtelings moet behandeld worden; men zegt dus niet order van den dag, maar orde van den dag. || Dit vraagstuk (t.w. het handwerkonderwijs) is tegenwoordig in alle landen aan de order van den dag, DE VYLDER in De Toekomst 31, 165.
b) In den zin van: godsdienstige vereeniging. || En de biddende orders! Die loopen rond om het woord Gods te verkondigen, zij hooren biecht en absolveeren; maar op wat manier? HAERYNCK, Boendale 107. De geestelijke orders … gingen voort met in hunne scholen en gestichten vertooningen te geven, V. HAUWAERT, Vl. Tooneel 29.

orde regelmatige plaatsing, geregelde toestand 1350 [MNW] <Frans