nachtmerrie* [angstige droom] {nachtmare, nachtmer(i)e 1484} ook nachtmoeder!; het tweede lid is mare [nachtspook, kwelgeest], oudhoogduits, oudnoors mara, oudengels mare; buiten het germ. oudiers mór-, mor-rígain [nachtmerrie, koningin, demon van het slagveld], oudkerkslavisch mara [gemoedsaandoening], russisch mara [verlokking, visioen].

maar 1, mare (verouderd) znw. v., ‘nachtelijke kwelgeest’. Zie: nachtmerrie.

nachtmerrie znw. v., mnl. nachtmerrië, nachtmērië, nachtmēre v. mogelijk met bijgedachte aan merrie uit een oudere vorm nachtmāre, vgl. Teuth. nachtsmare. — Het 2de lid is mnl. māre ‘nachtspook, nachtelijke kwelgeest’, mnd. māre, mar, ohd. mara (nhd. mahr), oe. mare v. (ne. nightmare), on. mara v. — osl. mora ‘heks’, oiers morrīgain ‘lamia’ eig. ‘elvenkoningin’ (onder invloed van mōr ‘groot’). — Men verbindt het woord gewoonlijk met de idg. wt. *mer- ‘stukwrijven; pakken, roven’, waarvoor zie: murw.

Indien Güntert, Kalypso 1919, 69 eerder aan verband met de groep van moord denkt, dan is dit formeel wel te verdedigen, daar de wt. *mer ‘sterven’ wel identiek zal zijn aan *mer ‘stukwrijven’; maar het is minder waarschijnlijk, dat de maar tot de ‘doodsdemonen’ zou moeten worden gerekend; eerder is het een kwel- of drukgeest, evenals de incubus. — Uit het germ, is nog fra. cauchemar ontleend, waarin het 1ste lid afkomstig is van lat. calcare ‘trappen, drukken’ (Valkhoff 87).

nachtmerrie. Güntert Kalypso 69 vlgg. vat de maren op als doodsdaemonen en brengt het germ. woord bij de onder moord besproken basis (die trouwens met die van murw identisch kan zijn). Niet te bewijzen noch te weerleggen. Wat ook het juiste uitgangspunt moge zijn, aan de verwantschap van ier. morrîgain (secundair môrrîgain naar môr ‘groot’) letterlijk ‘koningin van de boze daemonen’ behoeft niet te worden getwijfeld.
Uit het Germ. — wsch. het Mnl. — het tweede lid van fr. cauche-mar.

maar, zn.: nachtmerrie. Ook Br. en Vl. maar, mare ‘nachtmerrie’, ook nachtmaar. Vooral in de uitdr. van de maar bereden zijn ‘een nachtmerrie hebben’. Mnl. mare, nachtmare ‘nachtspook, kwelgeest, nachtgeest’, Vnnl. mare die den mensche snachts rijd ‘cocquemarde ou chauchemare’ (Lambrecht), maere, nachtmerie (Kiliaan). Ohd. mara, On., Oe. mara, Mhd. mar(e), D. Mahr, E. (night)mare. Vgl. Oudslavisch mora ‘heks’, Oudiers morrigain ‘elvenkoningin’. Het woord wordt verbonden met Idg. *mer- ‘pakken, roven’. Het Ndl. woord nachtmerrie, alsook Zeeuws merrie, in het Mnl. nog nachtmare, nachtmere, door associatie met merrie. Maar schuilt ook in Fr. cauchemar.

maartrieë, zn.: nachtmerrie. Samenst. of afl. bij maar (zie i.v.). Het tweede lid is wellicht rieën ‘rijden’, vanwege het rijden van de maar. Maar maartrieë met t is blijkbaar geassocieerd met en gecontamineerd door martelie ‘marteling, foltering’ < Ofr. martirie.

²mare s.nw.
Kwelgees, nagspook.
Uit verouderde Ndl. mare (al Mnl.).
Vgl. NAGMERRIE.

mare 1 (B, E, G, L, ZO, ZV), maar (W), zn. v.: nachtmerrie. Vooral in de uitdr. van de mare bereen zijn 'een nachtmerrie hebben'. Mnl. mare 'nachtspook, kwelgeest, nachtgeest', Vnnl. mare die den mensche snachts rijd 'cocquemarde ou chauchemare' (Lambrecht), maere, nachtmerie (Kiliaan). Ohd. mara, On., Oe. mara, Mhd. mar(e), D. Mahr, E. (night)mare. Vgl. Oudslavisch mora 'heks', Oudiers morrigain 'elvenkoningin'. Het woord wordt verbonden met Idg. *mer- 'pakken, roven'. Het Ndl. woord nachtmerrie, in het Mnl. nog nachtmare, nachtmere, door associatie met merrie. Maar schuilt ook in Fr. cauchemar.

mare, zn. v.: nachtelijke kwelgeest, nachtmerrie. Vooral in de uitdr. van de mare bereen zijn ‘een nachtmerrie hebben’. Mnl. mare ‘nachtspook, kwelgeest, nachtgeest’, Vroegnnl. mare die den mensche snachts rijd ‘cocquemarde ou chauchemare’ (Lambrecht), maere, nachtmerie ‘incubus, ephialtes, spectrum incubum, suppressio nocturna, morbi nocturni genus’ (Kiliaan). Ohd. mara, On. mara, Oe. mara, Mhd. mar(e), D. Mahr, E. (night)mare. Vgl. Oudslavisch mora ‘heks’, Oudiers morrigain ‘elvenkoningin’. Het woord wordt verbonden met Idg. *mer- ‘pakken, roven’? Het Ndl. woord nachtmerrie, in het Mnl. nog nachtmare, nachtmere, door associatie met merrie. Maar schuilt ook in Fr. cauchemar.

nachtmerrie ‘angstige droom’ -> Papiaments nagmèri, nakmèri ‘angstige droom’.

1598. Nachtmerrie.

Hieronder verstaat men een gevoel van drukking, dat een slapende benauwt en angstig doet droomen, en dat ontstaat door eene storing in de spijsverteringsorganenWoordenschat, 785; Van Beverwijck, Schat der Ongesonth. II, 68-70.. Oorspr. luidde de naam nachtmareVolgens Paul, Grundrisz der Germ. Philologie I, 1013¹ staat hoogstwaarschijnlijk dit mare (in Nachtmahr) in verband met het lat. mori, sterven. ‘Die Mare ist demnach von Haus aus eine Totenerscheinung, die einen Lebenden quält oder ihn selbst mit sich führt, wie es ja andere Totenerscheinungen ebenfalls oft tun. Den Tod führt sie aber dadurch herbei, dass sie sich auf den Menschen, während dieser schläft, setzt und ihn zu Tode tritt.’ E.H. Meyer in zijne Mythologie der Germanen (Straszburg, 1903) is van eene andere meening: ‘Trotz einer lautgesetzlichen Schwierigkeit wird das vielgestaltige Wort wohl auf althochdeutsches marren, hemmen, hindern, altnordisch merja, pressen, zurückgehen und die Presserin bedeuten’. Nog andere gissingen vindt men bij Franck - v. Wijk, 450 met de toevoeging: ‘aangezien de grondbet. van dit znw. zeer onzeker is, is geen van de voorgeslagen combinaties meer dan een vermoeden’. (eng. nightmare), waarmede men aanduidde ‘een bovennatuurlijk wezen (een alf, hd. alp), dat verondersteld werd den mensch vijandig gezind te zijn, en hem in het bijzonder kwelde door hem in den slaap te benauwen door zijne ademhaling te belemmeren; nachtspook, nachtgeest, nachtelijke kwelgeest’Mnl. Wdb. IV, 1167; Ndl. Wdb. IX, 1441; en vgl. Bilderdijk's dichterlijke beschrijving van dezen ‘ruiter zonder paard’ in zijn gedicht De Nachtmeer en de Dekbedden. Ook in het fr. cauchemar van mar en cauche, picard. voor chauche van ofr. chaucher, lat. calcare, treden op, drukken (Hatzfeld, 373).. Reeds in de middeleeuwen was het woord door volksetymologie gewijzigd tot nachtmerrie; vgl. o.a. Dodonaeus, 299: Die swaere droomen oft overvallinghen der dompen, die de herssenen pleghen te beswaeren, diemen ghemeynlijck de Maere oft Nachtmerrie pleegh te noemen. - Over de middelen om deze heks te verjagen (bijv. het op de borst plaatsen van een scherp mes met de punt naar boven of het zetten van de schoenen gekruist of met de opening naar het bed) vgl. men de belangrijke mededeelingen van A. de Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen, 177-184; Volkskunde XIV, 1-4; Onze Volkstaal I, 216. In Zuid-Nederland is de naam maar het meest gewoon in de uitdr. van de maar bereden worden (of zijn), de nachtmerrie hebben (zie o.a. Teirl. 126; Antw. Idiot. 787). In de 17^de eeuw in tegenstelling met merrie ook nachthengst en nachtruin.