nachtmerrie zn. ‘angstdroom’
Mnl. nachte merien of onghehueren of beelwitten ‘nachtspoken of spookverschijningen of tovergeesten’ [1437; MNW-P], nachtmare ‘angstdroom’ in dromyng dat men nachtmaren noempt [1477; Teuth.], nachtmerry ‘scheldwoord voor een vrouw’ [1464; MNW], nachtmer [1495; Fuchs incubus]; vnnl. nachtmaere, nachtmerrie ‘nachtheks’ [1599; Kil.], swaere droomen ... diemen gemeynlijc de Maere oft Nacht merrie ... pleegt te noemen [1608; iWNT].
Samenstelling van → nacht en mnl. mare ‘nachtspook’ [1240; Bern.], zie → maretak. De nachtmare was een spookverschijning waarvan men meende dat zij mensen in de slaap kwelde door hun ademhaling te belemmeren. Het simplex mare raakte verouderd, waarna het tweede lid van nachtmare volksetymologisch werd geherinterpreteerd o.i.v. → merrie.
Mnd. nachtmar; mhd. nahtmare (nhd. dial. nachtmahr); nfri. nachtmerje; me. nyghtemare (ne. nightmare). Bij het simplex mare horen: os. mare (mnd. mār, mare); ohd. mara (nhd. dial. Mahr); oe. mære; on. mara (nzw. mara); < pgm. *mara-, marō-.
Wrsch. verwant met Proto-Slavisch *mora ‘nachtelijke kwelgeest’ (Servisch en Kroatisch mòra, Tsjechisch můra), hoewel dit ook ontleend kan zijn aan het Germaans; en met het eerste lid in Oudiers mor-rígain ‘vrouwelijke spookverschijning’. Verdere etymologie onbekend.

nachtmerrie

Een nachtmerrie is een benauwde droom waaruit men met een schok wakker wordt. Het tweede deel van de samenstelling heeft niets met een vrouwelijk paard te maken. Dat blijkt wel uit de oude vorm nachtmare. Het woord mare was in het Middelnederlands heel gewoon voor: boze geest, kwelduivel. In andere delen des lands zei men niet: mare, maar: mere of meer. En het is dit laatste woord dat de verwarring heeft veroorzaakt. Er bestond namelijk ook een woord: meer naast: merrie. Naarmate het woord mare in onbruik geraakte, kon het gemakkelijker vervangen worden door het bekende woord merrie, al ontstond daardoor een woord dat iedere zin mist.

nachtmerrie znw., mnl. nachtmerrië, nachtmērië, nachtmēre v.; een oudere vorm is nachtmāre, Teuth. nachtsmare. ’t Tweede lid, mnl. māre “nachtspook, nachtelijke kwelgeest, nachtmerrie” (nog zuidndl.; nachtmaar ook N.-Brab.), is onder invloed van merrie vervormd. Dit māre = ohd. mara v. (nhd. mahr m.; mhd. ook naht-mare m. v.), mnd. mār(e) (m. v.? Ook nacht-mār), ags. mare v. (eng. night-mare), on. mara v. met gelijke bet. Aangezien de grondbet. van dit znw. zeer onzeker is, is geen van de voorgeslagen combinaties meer dan een vermoeden: men kan meren en lat. mora “oponthoud” vergelijken, ook de basis van murw (de oorspr. bet. was dan “drukker, stamper”), ook de basis (s)mer-, waarvan o.a. mijmeren komt en waarbij ook nog russ. mará “verzoeking, het zich inbeelden, visioen”, dial. ook “een soort kobold” gebracht is. Serv. mòra “nachtmerrie”, een algemeen slav. woord, is eer een ontl. uit ’t Germ., dan een oeridg. woord = ohd. mara enz. Zeer onzeker is ook de combinatie met ier. morrîgain “lamia, monstrum in feminae figura”. Met ’t oog op ohd. dala-masca enz. (zie masker) zouden wij ook aan germ. maz- kunnen denken. Dan zou slav. mora niet uit het Got. kunnen komen.

nachtmerrie v., Mnl. id. en nachtmare, gelijk Eng. nightmare, door volksetymol. in verband gebracht met merrie; is echter samengesteld met *maar, Mnl. mare = nachtspook + Ohd. mara (Mhd. mar, Nhd. mahr), Ags. mare, On. mara (Zw. id.. De. mare) + Osl. mora = heks, Ru. mora =- spook, Osl. en Po. mara = visioen, Oier. mar- = heks. Ging over in ’t Rom. Fr. cauchemar (hier is het eerste lid van Lat. calcare = onder de voeten treden, drukken).

nagmerrie s.nw.
1. Ontstellende droom. 2. Onaangename, spanningsvolle ervaring.
Uit Ndl. nachtmerrie (al Mnl.). 'n Ouer vorm van Ndl. nachtmerrie is nachtmare, met nachtmaar as dialektiese wisselvorm. Lg. is 'n samestelling van nacht en maar 'nagspook'. Hierdie maar is verwar met meer, 'n wisselvorm van merrie.

nachtmerrie ‘angstige droom’ -> Papiaments nagmèri, nakmèri ‘angstige droom’.

1598. Nachtmerrie.

Hieronder verstaat men een gevoel van drukking, dat een slapende benauwt en angstig doet droomen, en dat ontstaat door eene storing in de spijsverteringsorganenWoordenschat, 785; Van Beverwijck, Schat der Ongesonth. II, 68-70.. Oorspr. luidde de naam nachtmareVolgens Paul, Grundrisz der Germ. Philologie I, 1013¹ staat hoogstwaarschijnlijk dit mare (in Nachtmahr) in verband met het lat. mori, sterven. ‘Die Mare ist demnach von Haus aus eine Totenerscheinung, die einen Lebenden quält oder ihn selbst mit sich führt, wie es ja andere Totenerscheinungen ebenfalls oft tun. Den Tod führt sie aber dadurch herbei, dass sie sich auf den Menschen, während dieser schläft, setzt und ihn zu Tode tritt.’ E.H. Meyer in zijne Mythologie der Germanen (Straszburg, 1903) is van eene andere meening: ‘Trotz einer lautgesetzlichen Schwierigkeit wird das vielgestaltige Wort wohl auf althochdeutsches marren, hemmen, hindern, altnordisch merja, pressen, zurückgehen und die Presserin bedeuten’. Nog andere gissingen vindt men bij Franck - v. Wijk, 450 met de toevoeging: ‘aangezien de grondbet. van dit znw. zeer onzeker is, is geen van de voorgeslagen combinaties meer dan een vermoeden’. (eng. nightmare), waarmede men aanduidde ‘een bovennatuurlijk wezen (een alf, hd. alp), dat verondersteld werd den mensch vijandig gezind te zijn, en hem in het bijzonder kwelde door hem in den slaap te benauwen door zijne ademhaling te belemmeren; nachtspook, nachtgeest, nachtelijke kwelgeest’Mnl. Wdb. IV, 1167; Ndl. Wdb. IX, 1441; en vgl. Bilderdijk's dichterlijke beschrijving van dezen ‘ruiter zonder paard’ in zijn gedicht De Nachtmeer en de Dekbedden. Ook in het fr. cauchemar van mar en cauche, picard. voor chauche van ofr. chaucher, lat. calcare, treden op, drukken (Hatzfeld, 373).. Reeds in de middeleeuwen was het woord door volksetymologie gewijzigd tot nachtmerrie; vgl. o.a. Dodonaeus, 299: Die swaere droomen oft overvallinghen der dompen, die de herssenen pleghen te beswaeren, diemen ghemeynlijck de Maere oft Nachtmerrie pleegh te noemen. - Over de middelen om deze heks te verjagen (bijv. het op de borst plaatsen van een scherp mes met de punt naar boven of het zetten van de schoenen gekruist of met de opening naar het bed) vgl. men de belangrijke mededeelingen van A. de Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen, 177-184; Volkskunde XIV, 1-4; Onze Volkstaal I, 216. In Zuid-Nederland is de naam maar het meest gewoon in de uitdr. van de maar bereden worden (of zijn), de nachtmerrie hebben (zie o.a. Teirl. 126; Antw. Idiot. 787). In de 17^de eeuw in tegenstelling met merrie ook nachthengst en nachtruin.