moes zn. ‘groente- of vruchtenbrij’
Onl. muos ‘eten, voedsel’ in in gauon an muos min galla ‘en zij deden gal in mijn voedsel’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. moes ‘pap, meelspijs’ [1265-70; VMNW], ‘groente als gewas’ in coil off alreley moiss ‘kool of allerlei groente’ [1477; Teuth.].
Os. mōs ‘eten’ (mnd. mōs ‘id.’); ohd. muos ‘eten, maaltijd, brij, soep’ (nhd. Mus ‘brij’, Gemüse ‘groente’); ofri. mōs ‘brij, eten, maaltijd’ (nfri. moes ‘kool’ in boeremoes ‘boerenkool’; oe. mōs ‘eten, levensmiddelen’ (me. mose ‘brij’); < pgm. *mōsa- ‘brijachtig voedsel’.
Ontwikkeld uit pie. *meh₂d-to- of *meh₂d-so-, door achtereenvolgens assimilatie (> pgm. *mōssa-) en door verkorting van de medeklinker na lange klinker. De wortel *meh₂d- staat in ablautverhouding tot *mh₂d- ‘nat worden, druipen (al dan niet van vet)’ (IEW 694-695, LIV 421), waaruit pgm. *mata-, *mati- ‘voedsel’, zie → metworst (waarbij ne. meat), → mes, → maat 2 ‘makker’ en wrsch. ook → mesten 2 ‘vet doen worden’. Buiten het Germaans zijn verwant: Latijn madēre ‘nat zijn, rijpen’; Grieks madarós ‘vochtig’; Sanskrit mádati ‘borrelen’; Avestisch masya ‘vis’; Oudiers maidim ‘breken’ (met dubieuze betekenisontwikkeling: < ‘uit elkaar gaan’ < ‘vervloeien’?); Armeens macun ‘zure, gestremde melk’; Albanees mazë ‘room, vel op de melk’.
Verklaringen die moes terugvoeren op de wortel pie. *med- ‘meten’, waarbij het woord ‘het toegemeten voedsel’ zou betekenen, zijn onwaarschijnlijk: hieraan ontbreekt het aspect ‘vochtigheid’ dat een wezenlijke kant van de betekenissen van moes vormt.
De oorspr. algemene betekenis ‘eten, voedsel’ vernauwde zich in het Nederlands en het Hoogduits tot ‘fijngehakt of fijngekookt voedsel, in het bijzonder van planten of meel bereid’ en ten slotte tot de niet-toebereide planten zelf. Deze laatste betekenis is in het Nederlands verouderd maar is nog herkenbaar in onderstaande samenstellingen.
♦ moestuin zn. ‘groentetuin’. Vnnl. in de samenstellingen moestuinluiden ‘moestuinlieden, groentetelers of -verkopers’ [1642; WNT], dan als simplex in keurigen moestuin ‘voortreffelijke groentetuin’ [1720; WNT keurig]. Samenstelling van moes in de betekenis ‘groente’ en → tuin. Oudere samenstelling met moes zijn bijv. moeshoff ‘groentetuin’ [1380-1420; MNW] en wermoeshoff ‘id.’ [1488; MNW]. ♦ warmoes zn. ‘groene groente’. Mnl. warmus ‘groente’ [1240; Bern.], warmoes. Oude samenstelling van → warm en moes. De oorspr. betekenis is nog herkenbaar in Middelnederduits warmōs ‘groente die warm genuttigd wordt’ en Oud- en Middelhoogduits war(m)muos ‘warme spijs, soep’, maar in het Middelnederlands is de betekenis verbreed tot ‘groente als gewas’. Behalve als benaming voor groene groente in het algemeen werd het woord gebruikt als benaming voor bepaalde soorten groente, zoals prei of boerenkool. Het is in de standaardtaal verouderd, maar komt in dialecten nog voor als benaming voor het als groente gegeten blad van de snijbiet.
Lit.: G. Darms (1978), Schwäher und Schwager, Hahn und Huhn. Die Vrddhi-Ableitung im Germanischen

moes znw. o. v., mnl. moes o. ‘gekookte spijs, moes, moot vis’, onfrank. muos o. ‘spijs’; os. mōs ‘spijs, eten’, ohd. muos (nhd. mus) ‘spijs, maaltijd, gekookte spijs’, ofri. oe. mōs ‘spijs, eten’. — Men verklaart germ. *mōsa < *mōssa < idg. *mād-to of *mād-so een afl. van de stam *mad, waarop ook het onder mes genoemde germ. *mati-, mata- teruggaat. — Men gaat uit van de idg. wt. *mad- ‘nat, druipen; vet, gemest’, vgl. oi. mádati ‘borrelen, vrolijk zijn’, medas o. ‘vet’, gr. madáō ‘zich oplossen, madarós ‘vochtig’, lat. madeō ‘nat zijn, rijpen’, oiers maidim ‘breken, in stukken gaan’ (IEW 694-5). — Zie verder ook: mest.

Een andere verklaring gaat uit van de idg. wt. *med ‘meten’ (waarvoor zie: meten) en denkt dan aan een grondbetekenis ‘toebedeelde spijs’. Dit zou dan wijzen op het eten in gemeenschap, waarom Karstien, Festsch. Behaghel 1924, 317 vlgg. denkt aan het aandeel in de offermaaltijd.

moes. Karstien Festschr. Behaghel (1924) 317 vlgg., die het voor de combinatie 2. (met meten) opneemt, meent dat het germ. woord got. mats enz. ospr. sacrale bet. zou hebben gehad: ‘aandeel aan het (vlees van het) dier dat geofferd werd’. Niet meer dan een los vermoeden. Vgl. nog metselen Suppl. en metworst Suppl.

moos (zn.) kool; Aajdnederlands muos <901-1000>.

Moes, vermoedelijk verwant met mati = spijs; zie Maat. (Men onderstelt een Got. mosa, in plaats van: motta.)

moes* brij 0901-1000 [WPs]