Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

kwarts - (delfstof uit kiezelzuur)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

kwarts zn. ‘delfstof uit kiezelzuur’
Nnl. quarts [1770; WNT], kwarts [1856; WNT].
Ontleend aan Duits Quarz ‘id.’ [14e eeuw; Kluge], een mijnbouwwoord uit het Noord-Boheemse Ertsgebergte. Verdere herkomst onzeker. Dingeldein (1983) bespreekt en beoordeelt diverse in het verleden voorgestelde theorieën. De twee minst onwaarschijnlijke zijn: a) ontlening aan Tsjechisch tvrdý ‘hard’ (Oudtsjechisch ook tvrd), met West-Germaanse verscherping van de auslaut (-d > *-t), aanpassing aan het Hoogduitse klanksysteem (> -z) en Middenduitse klankovergang tw- > kw- (zie ook → kwets); en b) Quarz is een Middenduitse bijvorm van Zwerg ‘dwerg’ met expressieve auslaut -z; de betekenisontwikkeling is dan vergelijkbaar met die van de metaalnamen → kobalt en nikkel, die beide teruggaan op een woord voor ‘berggeest, dwerg’ en in dezelfde regio zijn ontstaan als Quarz.
Lit.: H.J. Dingeldein (1983), ‘Quartz - woher?’, in: Muttersprache 93, 306-319

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

kwarts [delfstof] {1770} < hoogduits Quarz, dat misschien stamt van middelhoogduits querk, variant van hoogduits Zwerg [dwerg], vgl. noors dvergstein [kristal], omdat de mijnwerkers de onbruikbaarheid van het materiaal voor de ertsproductie aan berggeesten toeschreven, vgl. kobalt.

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

kwarts znw. o., eerst nnl. < nhd. quarz (sedert de 14de eeuw uit de mijnwerkerstaal van Bohemen bekend). Misschien < westslav. kwardy, nevenvorm van tsj. tvrdý, pools twardy ‘kwarts’, die men afleidt van osl. tvrŭdŭ ‘hart’.

Ofschoon deze verklaring van de zijde der slavisten betwijfeld wordt is het eerste optreden in Bohemen wel een indicium voor herkomst uit een westslav. taal. — Sommer IF 31, 1912-3, 373 vlgg. gaat uit van een idg. grondvorm twardo, waarop ook gr. sárdion ‘kwartssoort’ zou berusten (verband met Sardes is er pas later in gelegd). vHaeringen Suppl. 94 vraagt of het uit een niet-idg. taal kan stammen. — Dit alles neemt niet weg, dat het woord alleen in het duits voorkomt; alle germ. talen hebben het daarvan overgenomen: de. zw. kvarts, ne. fra. quartz, ital. quarzo.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

kwarts znw. o. Nnl. uit nhd. (mhd.) quarz m., dat ook in andere talen overging. Dit wordt verschillend verklaard, o.a. als een “koseform” van dwerg, dat dial. kw-anlaut heeft: vgl. dan voor de bet. kobalt.

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

kwarts. Sommer IF. 31, 373 vlgg. verklaart mhd. quarz uit een idg. grondvorm *twardo-, waarop ook gr. sárdion ‘een soort kwarts’ (volgens de antieke, wsch. onjuiste traditie naar de stad Sardes genoemd) zou berusten. Het is echter zeer de vraag of gr. sárdion een vanouds grieks woord is. Zou men wellicht mogen denken aan onafhankelijke ontl. van het gr. en het mhd. woord uit eenzelfde niet-idg. europ. taal? Dan is het niet gewenst met Sommer t.a.p. verder te combineren met obg. tvrĭdŭ ‘hard’ (kwarts zou ospr. ‘hardsteen’ hebben betekend).

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

kwarts o., gelijk in alle Eur. talen, uit Hgd. quarz, een Mdd. verkleiningsvorm van dwerg; cf. kobalt en nikkel.

Thematische woordenboeken

N. van der Sijs (2005), Groot Leenwoordenboek

kwarts (Duits Quarz)
Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

kwarts ‘delfstof’ -> Indonesisch kuarsa ‘delfstof’.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

kwarts delfstof 1770 [Toll.] <Duits

Overige werken

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal