kastijden ww. ‘tuchtigen, straffen’
Onl. *kestigon ‘straffen’, in kestegoda (3^e pers. ev.) ‘strafte’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. castien ‘trachten te verbeteren, onderrichten’ [1240; Bern.], ‘terechtwijzen door straffen’ in si ginc tehant ... har lijf castien ende pinen ‘ze ging onmiddellijk haar lijf tuchtigen en pijnigen’ [beide 1265-70; CG II, Lut.K], ‘terechtwijzen met woorden’ in ende hi begonste tfolc castien, met worden van phylosophyen ‘en hij begon het volk te onderrichten, met teksten van wijsgeren’ [1285; CG II, Rijmb.], castyen ‘pijnigen, plagen, martelen’ [1477; Teuth.]; vnnl. kastijen, kastijden ‘berispen, straffen’ [1599; Kil.].
Ontleend aan Latijn castīgāre ‘berispen, terechtwijzen; straffen, tuchtigen’, wrsch. oorspr. ‘zuiveren’, afgeleid van het bn. castus ‘rein, fatsoenlijk, sober, vroom’, zie → incest.
De Latijnse plofklank g werd in het Nederlands een /j/, mnl. castien /kas-tī-jen/. Ook in de Oudnederlandse attestatie kan de spelling g al op een /j/ duiden. Onder invloed van de d in verleden tijd en verl.deelw. ontstond hierbij in het Vroegnieuwnederlands een nieuwe infinitief castīden > nnl. kastijden (vergelijk dezelfde ontwikkeling in bijv. → belijden < mnl. belien, → wijden < mnl. wien); ook hypercorrectie speelt hierbij een rol. Het Oudnederlandse *kestigon heeft e door umlaut van de Latijnse a voor de i in de volgende lettergreep.
Uit het Latijn: ohd. kestigōn ‘kastijden’ (mhd. kestigen); Nederrijns kastīgen (waaruit nhd. kasteien, gebruikt door Luther en daardoor standaardtalig geworden). Via het Oudfrans: me. chast(i)en ‘kastijden’ (ne. chasten ‘zuiveren, louteren; matigen’), daarnaast me. chastysen (ne. chastise ‘kastijden, tuchtigen, streng straffen’); ne. castigate ‘id.’ is een jongere ontlening uit het Latijn.
In het christelijk Latijn werd het werkwoord castigare ‘onderrichten, de waarheid vertellen; vermanen, berispen; straffen, tuchtigen’ vooral gebruikt in de context van religieuze en morele opvoeding, en dit geldt ook voor Middelnederlands castien. Al in het Middelnederlands verschoof de betekenis steeds meer naar ‘berispen’ en ‘lichamelijk straffen, tuchtigen’; in het Nieuwnederlands is dat laatste de enige overgebleven betekenis, waardoor kastijden min of meer synoniem is geworden met → tuchtigen.

kastijden

Dat dit woord in een bijzondere sfeer thuishoort, dat het enigermate plechtig is, wordt bewezen door de uitspraak: daarin is de d gehandhaafd, terwijl die in rijden, snijden, glijden enzovoorts niet wordt uitgesproken. Dit plechtige karakter heeft het woord allengs verworven. Luther schrijft nog: casteijen. Kastijden is als Bijbels-Christelijke term ontleend aan het Latijnse castigare: terechtwijzen, berispen, prediken, straffen. Die laatste betekenis is meer en meer gaan overheersen. Het middel om iemand tot deugd (terug) te brengen was in de Middeleeuwen de tuchtiging, de lichamelijke straf. Het vlees kastijden wil zeggen: zichzelf tuchtigen, maar ook: zich bewust een bepaald genoegen ontzeggen.

Het Vlaams kent ook: boter of vlas kastijden. Wij zeggen dan: kneden of zwingelen.

kastijden ww., mnl. castîen, zelden castîghen, ook reeds castîden (met jongere d, vgl. belijden) “terechtwijzen, berispen, kastijden, prediken”. Evenals onfr. kestegon (“angere”), ohd. chastigôn, chestigón (: nhd. kasteien), mnd. kastîen “kastijden” uit lat. castîgâre “terechtwijzen, straffen”; niet uit dial. ofr. (pic.) castier ( = ofr. chastier, fr. châtier) “id.” Het mnl., mnd. woord (dgl. vormen ook mhd., nhd.) is een jongere ontl. dan het onfr., ohd. In beide perioden is castîgâre als Christelijke term ontleend.

kastijden o.w., met epenthet. d onder invloed van 't imp., Mnl. castiën, dat, gelijk Hgd. kasteien, Eng. chastise en Fr. châtier, uit Lat. castigare = zuiveren, een afleid. van castus (z. kaste).

Kastijden van ’t kerkelijk Lat. castigare = tuchtigen, eig. zuiveren (nl. van de zonde, door boetedoening), van ’t Lat. castus = zuiver.

1090. De Heer kastijdt dien Hij liefheeft.

Een opwekking om geduldig te dragen de beproevingen die God ons zendt, daar Hij hiermede het heil van Zijn schepsel bedoelt. De spreekwijze is ontleend aan den Bijbel; zie Openb. 3, 19: Soo wie ick lief hebbe, die bestraffe ende kastijde ick; Hebr. 12, 6: Want dien de Heere lief heeft, kastijdt hy; vgl. Ndl. Wdb. VII, 1771.