hemd zn. ‘(onder)kledingstuk voor het bovenlijf’
Mnl. hemede ‘hemd’ [1240; Bern.], hemde [1340-60; MNW-R].
Algemeen West-Germaans woord voor een kledingstuk voor het bovenlijf: os. hemithi; ohd. hemidi; ofri. hemethe, hamed(e); oe. hemede; alle ‘kledingstuk voor het bovenlijf’; < pgm. *hamiþja-.
De enige verwante woorden buiten het Germaans zijn Keltisch. Brits-Keltisch zijn dat o.a. Middelwelsh heuis, Middelcornisch hevys; die uit een protovorm *hamīs- kunnen zijn ontwikkeld. Op het continent, wrsch. uit het Gallisch, is een Laatlatijnse vorm camisia gevonden, waaruit Frans chemise ‘hemd’ ontstond en door ontlening Oudiers caimse, Oudcornisch cams, Bretons kamps. De Keltische en Germaanse vormen zijn niet helemaal klankwettig met elkaar te verenigen en een Indo-Europese etymologie is dan ook moeilijk te geven. Traditioneel veronderstelt men wel ontlening door het Keltisch aan het Germaans. Pgm. *hamiþja- zou dan een afleiding zijn van de stam *hama- ‘bedekken, bekleden’ zoals die voorkomt in → hemel en → haam, en bijv. ook in de werkwoorden Gotisch ana-hamon, af-hamon ‘zich aan-/uitkleden’ en Oudnoords hams ‘schil, bedekking’. Maar ook van pgm. *hama- bestaan geen niet-Germaanse equivalenten. Men moet dus wrsch., met Schrijver (1997), denken aan herkomst uit een voor-Indo-Europese substraattaal. Dat kan dan ook voor het Keltisch gelden, zonder latere ontlening aan het Germaans aan te hoeven nemen.
Het gebruik van dit woord is in België anders dan in Nederland. Een NN hemd is een BN onderhemd, en een BN hemd is een NN overhemd.
Lit.: Schrijver 1997, 303

hemd znw. o., mnl. heemde, hemde o., os. hemithi, ohd. hemidi, ofri. hemethe, hamede, oe. hemeðe ‘hemd, lang onderkleed’ is een germ. *hamiþja gevormd van *hama ‘bedekking’, waarvoor zie: haam 1 en hemel. — Verwant is on. hams (< germ. *hamisa) ‘vruchtschil, slangenhuid’, dat men wel met lat. camisia ‘hemd’ vergeleken heeft, maar dit is een vulg. lat. woord van de 10de eeuw, dat uit het gallisch kan zijn overgenomen en zelfs uiteindelijk op een voorgerm. *kamitja zou teruggaan (Gamillscheg 215; alles zeer onzeker).

hemd o., Mnl. hemde, Os. hemithi + Ohd. hemidi (Mhd. hemede, Nhd. hemd), Ofri. hemethe, Ags. hemeđe, van wrt. ham = bedekken (z. lichaam) + Skr. çāmulyam = hemd, Mlat. camisia (It. camicia, Fr. chemise), Oier. caimse.

hemp s.nw.
Los kledingstuk, gewoonlik met 'n kraag, moue en opening van voor, wat aan die bolyf gedra word.
Uit Ndl. hemd (al Mnl.). Die oorgang van md/mb tot mp kom alg. van Ndl. na Afr. voor. Hemp bestaan egter ook as gewestelike vorm in Gelderland en Utrecht. Eerste optekening in Afr. in Patriotwoordeboek (1902).

hemp: bep. kledingstuk vir bolyf; Ndl. hemd, maar ook Ndl. dial. ken hemp en dim. hempie kom nog ruimer voor (WNT VI 539), en oorg. md/mb tot mp verder ook in Ndl.-Afr. verdomd/verdomp; by vRieb hembt en hempt.

hemd ‘(onder)kledingstuk’ -> Xhosa hempe ‘kledingstuk’ <via Afrikaans>; Shona hembe ‘kledingstuk’ <via Afrikaans>; Indonesisch hém ‘(westers) bovenkledingstuk’; Jakartaans-Maleis hèm ‘onderkledingstuk’; Javaans hèm ‘kledingstuk’; Madoerees ēhhem, hem ‘onderkledingstuk’; Menadonees hèm ‘onderkledingstuk’; Munsee-Delaware hé:mpǝt ‘(onder)kledingstuk’; Unami-Delaware hémpës ‘(onder)kledingstuk, jurk’; Mahican hámed ‘(onder)kledingstuk’; Negerhollands hemmede, hemmete, hemete ‘kledingstuk’; Berbice-Nederlands hemdu ‘kledingstuk’; Skepi-Nederlands hemde ‘kledingstuk’; Sranantongo empi, hempi ‘onderkledingstuk, overhemd’; Aucaans impi ‘overhemd’; Saramakkaans hémpi ‘(onder)kledingstuk’ <via Sranantongo>; Arowaks hemede ‘kledingstuk’; Karaïbisch empi ‘(onder)kledingstuk’ <via Sranantongo>; Surinaams-Javaans èmpi ‘onderjurk, overhemd’ <via Sranantongo>.

893. Iemand tot het hemd toe uitkleeden,

of iemand in het hemd zetten, wil zeggen iemands eigenaardigheden tot in bijzonderheden nagaan, hem te schande maken, vernederen; ook iemand uitkleeden. Zie Harreb. I, 301: Hij zet hem in het hemd, dat is: zijne redenen of gedragingen zijn van alle bekleedselen ontdaan, en naakt ten toon gesteld; J. Geel, Onderzoek en Phantasie, bl. 10; Nkr. VI, 3 Febr. p. 4: Zet dus dien Troelstra in zijn hemd; VI, 14 Sept. p. 6; Het Volk, 21 Oct. 1913, p. 6 k. 1: Toch wil spr. de gelegenheid om de federatiemannen tot op het hemd uit te kleeden niet laten voorbijgaan en is hij nòg bereid met den heer W. een debat aan te gaan; fri. hja habbe him dêr oan 't himd ta utklaeid, zijn doopcedel gelicht, in zijn ware gedaante getoond. Ook eenvoudig iemand uitkleeden, o.a. Nkr. IV, 10 Juli p. 2: Onze beste en grootste mannen worden er (de courant) nu in uitgekleed, en uitgemaakt voor al wat leelijk is. - Van iemand die tot het hemd is uitgekleed, zegt men, dat hij in het (of zijn) hemd staat, ten prooi aan schaamte en schande, welke zegswijze (reeds in de 18^de eeuw) ook gebezigd wordt van iemand die door allen verlaten wordt. Vgl. Tuinman I, 255: Hy staat in zyn hemd. Dat zegt, hy is alleen, en verlaten van alle, die hem voor heen aanhingen’; Het Volk, 17 Oct. 1913, p. 1 k. 1: Zijn partijgenooten zouden hem weldra in zijn hemd laten staan, hem verloochenen; Nkr. III, 5 Dec. p. 2: Waar de mannenbroeders nog door dik en dun met hem meegaan, kan ik hem niet alleen in zijn hemd laten staan; VII, 21 Juni p. 5: Ik (een niet herkozen Kamerlid) sta, geloof ik, in mijn hemd, had het canaille maar Rechts gestemd; VII, 11 Oct. p. 4; 25 Oct. p. 6: De kloeke zeeman kreeg zijn loon en stond nu in zijn hemd ten toon; IV, 18 Dec., p. 4: Zij (de Tweede Kamer) staat nu wel wat schamel, zoo min of meer in 't hemd; Het Volk, 13 Mrt. 1914, p. i k. 3: Daar staan nu de rooie bluffers in hun vieze hemmetjes te pronk; Nkr. VI, 6 Juli p. 6: Maar de Kamer wou niet happen, liet hem in z'n hempie staan; Nkr. VI, 2 Nov. p. 4: Nu staat de Leider der Kanaalstraat met bloote billen in zijn hemd; Nkr. VIII, 17 Jan. p. 5; De Arbeid, 17 Jan. 1914, p. 3 k. 1: Nu zou men denken dat zijn medearbeiders pal zouden staan voor Thesing. Welneen, zij lieten Thesing in zijn hemd staan; Het Volk, 26 Febr. 1914, p. 6 k. 4: De mannenbroeders hebben den vriend der demokraten in zijn hemd laten staan; enz.

894. Iemand het hemd van het lichaam vragen,

d.w.z. iemand geheel uitvragen; het uiterste, ook het allerlaatste willen weten; vroeger ook: sterk afdingen; in 't eng. to ask the shirt off a man's back; hd. jem. ein Loch in dem Leib (oder Bauch) fragen; fr. questionner qqn jusqu'à l'ourlet de sa chemise; fri. immen 't himd fen 't gat freegje. Vgl. Sartorius II, 6, 70: Hy vraeght een 't hemdt uyt den aers; zoo ook nog bij De Brune, 465; Paffenr. 74 en Tuinman I, nal. 19. Harrebomée I, 207 citeert: Hij vraagt mij het hemd van het gat; vgl. Draaijer, 12. Ook in het Nederduitsch: ên 'nt Hemd van de' Närs offragen (Eckart, 206). De Vlamingen zeggen hiervoor iemand het ei uit het gat vragen (Joos, 112); evenzoo in Twente: 't ei oet 'n eers of 't gat vroagen; bij Tuerlinckx, 711: iemand het hölleken uit zijn gat vragen; in Antw.: iemand den stront uit het gat vragen; syn. is: iemand het kruis uit zijne broek vragen (Ndl. Wdb. III, 1472); vgl. ook: iemand 't hart uit zijn buik vragen.

895. Het hemd is (of zit) nader dan de rok,

d.w.z. zich zelven of zijne naaste bloedverwanten moet men het eerst bedenken of, zooals men in Zuid-Nederland ook zegt: eerst oomken en dan oomkens kinderen (Schuerm. 430; Joos, 134), eene gedachte, die in zeer vele talen op soortgelijke wijze wordt uitgedrukt. Zoo vinden we bij Plautus, Trin. 1154: Tunica propior pallio est. Bij ons in de latere middeleeuwen bij Goedthals, 81: Mijn hemde gaet my naerder dan mynen rock, la chemise est plus pres que le pourpoint; in de Prov. Comm. 522: Minen rock es mi na, mer theemde naerder, est prope sed propior mea lanea linea vestis; ook bij Campen, 124; Servilius, 236*; Bebel, 286; Sart. I, 4, 40; De Brune, 369; 371; Oudemans IV, 517:

Besorcht u selven eerst, gelovet dit gewis,
Dat immer u het hembd' naer dan den mantel is.

In het Fransch: la chemise est plus proche que le pourpoint; hd. das Hemd ist mir näher als der Rock; eng. close sits my shirt, but closer my skin; near is my coat but nearer is my skin; Friesch: it himd is neijer as de rock of as 't wammis; zie verder Jongeneel, 90; Tuinman I, 297; II, 101; Harreb. I, 302 a; Nkr. VI, 11 Mei p. 2: 't Hemd zit nader dan de rok; Waasch Idiot. 284 b; Antw. Idiot. 1754: het hemdeken is nader als den rok (of als het roksken), eerst voor bloedverwanten, dan voor vreemden; Wander II, 438; 499 en vgl. Sart. I, 4, 41: myn Dye is my naerder dan myn Knie; gri. γονυ κνημης εγγιον.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.