heide zn. ‘uitgestrekte, onbebouwde zandgrond; plantengeslacht dat daar veel voorkomt (Erica)’
Mnl. eerst in eigennamen, bijv. Rolin te hede ‘Rolin van der Heiden’ [1210; CG I, 28], heide ‘onbebouwde zandgrond’ in achter bosche ende achter heiden [1265-70; CG II, Lut.K]. ‘plant’ in brem, geniver ende heyde ‘brem, jeneverbes en heide’ [1340-60; MNW-R], hey, dairmen beesemen of maeckt ‘heideplanten waar men bezems van maakt’ [1460-1514; MNW].
Os. hētha (mnd. heide, hēde); ohd. heida (nhd. Heide); oe. hæð (ne. heath, naast heather ‘heideplant’ [18^e eeuw] < Schots hadder, hedder); on. heiðr (nzw. hed); got. haiþi ‘veld, akker’; < pgm. *haiþjō-.
Verwant met: Proto-Keltisch *kaitos ‘bos’, waaruit Gallisch cēto- (in plaatsnamen), Oudwelsh coid, Oudcornisch cuit, Oudbretons coet. Ook bos is onbebouwde grond, de Keltische en Germaanse betekenissen zijn dus goed verenigbaar. Onzeker is de relatie met het tweede lid in Latijn būcētum ‘koeienweide’. Men kan een gemeenschappelijke wortel pie. *kh₂eit- of *keh₂it- reconstrueren, maar de beperkte geografische spreiding en het betekenisveld ‘terreingesteldheid’ laten ook de optie open van herkomst uit een voor-Indo-Europese taal.
De heideplant gedijt goed op arme, onbebouwde grond en is daar dus een karakteristieke begroeiing van; zo kon heide bij overdracht ook de naam van deze plant worden. In het Duits trad eenzelfde betekenisuitbreiding op en ook in het Engels, maar in de huidige standaardtaal heeft de plantnaam daar een onderscheidende uitgang gekregen: heather.
In het Glossarium Bernense [1240; Bern.] komt heide voor als vertaling van Latijn timus ‘tijm’, wrsch. op grond van de gelijkenis tussen beide planten, vergelijk ook een Oudengelse glosse thymus ‘heath’ uit ca. 700. Het wijst er in elk geval op dat heide dan ook al als plantennaam geldt.

heide znw. v., of hei, mnl. heide, hêde v., ‘heide, vlakte, heideplant’, mnd. heide, hēde ‘heide, grond’, os. hētha ‘heide’, ohd. heida ‘heideplant’ (maar nhd. heide ook ‘heidevlakte’), oe. hæð (ne. heath) ‘heide, onbebouwd land’, on. heiðr v. ‘effen op een bergrug gelegen deel van de gemene mark, hoogvlakte’, got. haiþi v. ‘veld, akker’. — gall. cēto- in plaatsnamen als Cētobriga, Etocētum, okymr. coit ‘bos, woud’, misschien ook lat. bucētum ‘koeienweide’ (hoewel het vocalisme niet geheel past). — Zie: heiden.

Natuurlijk ligt het voor de hand te denken, dat zich uit een begrip ‘woud’ gemakkelijk die van ‘heide’ kon ontwikkelen, maar het is de vraag of dit wel het geval geweest is. Indien wij daarnaast mogen plaatsen on. hīð ‘leger van een beer’ (AEW 226), dan kan men met J. Trier, Archiv, f. Lit. u. Volksdichtung 1, 1949, 63-103 het zich geheel anders voorstellen. De oorspronkelijke betekenis zou dan geweest zijn die van ‘gemeenschappelijke mark, die als onbebouwd terrein tot algemeen gebruik bestemd was’; naar de plaatselijke omstandigheden kon dit bos, heide of hoogvlakte zijn. — Zie verder: heem en heten.

heide. Ags. hæ̂ð o. m.

heed (G), zn. o.: heide, heideplant, heidekruid. Mnl. heet 'heideplant'. De Bo onderscheidt tem heed 'Erica tetralix, dopheide' en wild heed 'Erica cinerea'. 16e e. een besten besem van eedt (Zeger van Male); 1713 dat op het vat was liggende een eedt van eenen nieuwen bessem heel nederghestuyckt, Gent (LC). E. heath, Oe. hæþ. Dezelfde etymologie als Ndl.heide, D. Heide, dat oorspr. 'heideveld' betekende.

heed (DB), zn. o., scherpl. e: heide, heideplant, heidekruid. Tem heed ‘Erica, tetralix, dopheide’, wild heed ‘Erica cinerea’. 16e e. een besten besem van eedt (Zeger van Male). Mnl. heet ‘heideplant’. E. heath, Oe. hœp. Hetzelfde woord als Ndl. heide, dat oorspr. ‘heideveld’ betekende.

Struikheide | Calluna vulgaris (L.) Hull
Gewone dophei | Erica tetralix L.

Heide is een woord dat al in het Middelnederlands gebruikt werd voor zowel een heideveld als voor de Struikheide, de plant die kenmerkend is voor de heide.

Dop in dopheide heeft betrekking op de bloemen van deze plant die gelijken op een hol, cilindervormig voorwerp dat ook dop heet, bijvoorbeeld de afschroefbare dop van een vulpen of het dopje op het ventiel van een fietsband.

heide. Je kunt in het Nederlands niet alleen iemand naar de Mokerhei wensen. Reeds bij Harrebomée [1858] komt de verwensing voor ik wenschte dat gij op de heide te Hoboken laagt! Ik vertaal dat als een uiting van woede, minachting of frustratie. → Hoboken, Mokerhei.

heide ‘plant, grond met heideplant begroeid’ -> Negerhollands heide ‘plant, grond met heideplant begroeid’.

Acymr. coit, ncymr. coed ‘Wald’, acorn. cuit, mcorn. coys, cos ds., bret. coet, coat ‘Wald, Gehölz’, gall. ON Καιτό-βριξ, Cēto-briga, Eto-cētum u. dgl. (die spätere rom. Aussprache -zētum liegt den nhd. Ortsnamen auf -scheid am linken Rheinufer zugrunde);
got. haiþi f., aisl. heiðr, ags. hǣð, engl. heath, ahd. heida f. Heidekraut’, mhd. heide f. ‘Heide’; daneben ags. *hāð, engl. dial. hoath; urgerm. *haiþanas ‘steppenbewohnend, wild’, wohl Lehnübersetzung von lat. pāgānus (: pāgus ‘Land’), dazu got. haiþnō f. Heidin’, aisl. heiðinn, ags. hǣðen, engl. heathen, asächs. hēthin, ahd. heidan, heidin, heidanisk ‘heidnisch’; anders W. Schulze Kl. Schriften 521 ff.
über lat. būcētum ‘Kuh-Trift’ s. WH. I 120, Vendryes RC 48, 398.

WP. I 328 f., Feist 237 f.