geest 2 zn. ‘zandgrond’
Onl. in de Zuid-Hollandse plaatsnamen Osgeresgest ‘Oegstgeest’ en Polgest ‘Poelgeest’ en de namen van nog enkele onbekende plaatsen in Zuid-Holland: Husingesgest, Hustingest, Langongest, Litlongest [alle 918-48, kopie eind 11^e eeuw; Künzel], waarin het tweede element ‘(ontginning op) zandgrond’ betekent; gest ‘geest’ [wrsch. 1083; Slicher van Bath], ghest, gheest ‘geestgrond’ [1105-20; id.], Uytghest ‘Uitgeest’ (Noord-Holland) [1105-20; Künzel]; mnl. in de plaatsnaam De Geest ‘De Gest’ (Noord-Holland) [1280-87; VMNW]; gheest ‘geest(grond)’ [1319; MNW].
Mnd. gēst ‘hoog, droog land’; ohd. geisinī ‘onvruchtbaarheid’ (nhd. Geest ‘hoog, droog land’); ofri. gāst ‘onvruchtbaar’ (nfri. gaast, geast ‘zandgrond’); oe. gæsne ‘onvruchtbaar’; ozw. gistinn ‘met spleten met de droogte’ (nijsl. gisinn ‘open door droogheid’; nzw. gisten ‘uitgedroogd, door uitdroging gebarsten, lek door ouderdom’); dentaaluitbreiding van de stam pgm. *gais- (voltrap) / gis- (nultrap) ‘gapen, openstaan’, van de wortel pgm *gai- / gi- ‘openstaan’ zoals in → gapen en → geeuwen.
Als het woord van de wortel van ‘gapen’ is afgeleid, moet de grondbetekenis ‘door droogte scheuren krijgen’ zijn, onvruchtbaar, droog land dus. Het verband tussen ‘zandgrond’ en ‘onvruchtbaar’ is dat de hooggelegen zandgronden onvruchtbaar zijn. Het feit dat de huidige geestgronden juist bekendstaan om hun vruchtbaarheid, is het gevolg van afgraving van het zand van de oude strandwallen.

geest 2 znw. m. ‘geestgrond’, in friesgekleurde dial. gaast (vgl. Gaasterland), mnl. gheest (noordnl.), mnd. gēst (> nhd. geest), gāst ‘hoog, droog land’, owfri. gaest. Het is hetzelfde woord als het bnw. nd. gēst, ofri. gāst ‘onvruchtbaar’, waarnaast zonder t oe. gæsne ‘onvruchtbaar’, ohd. keisini ‘onvruchtbaarheid, armoede’, met andere klanktrap ozw. gistinn ‘met spleten door de droogte’, noorw. dial. gista ‘zich openen, dun worden van droogte’. Afl. van de idg. wt. * ĝhē, ĝhēi ‘gapen, open staan’ (IEW 422), waarvoor zie: geeuwen. — Men moet dan dus uitgaan van een grondbetekenis ‘door droogte scheuren krijgen’.

Het bezwaar van v.Haeringen, Suppl. 54, dat de betekenisovergang van ‘gebarsten’ > ‘droog, onvruchtbaar’ eerst jong noordgerm. zal zijn, mag toch niet er toe leiden, dat men deze overigens bevredigende etymologie verwerpt. Stellig is geest een kustwoord en het samengaan van het zogen. inguaeoons met het noordgerm. is meermaals gebleken; misschien mag men denken aan een typisch Noordzee-woord.

geest II (geestgrond). De gissing, dat dit woord met geest I verwant zou zijn, is al te vaag wegens de volkomen onzekere grondbet. van het laatste. Het voordeel van in eerste instantie bij germ. woorden aan te sluiten biedt althans de combinatie met noorw. gisen, zw. dial. gissen, ijsl. gisinn ‘gebarsten van droogte’ (met dezelfde bet. ook ozw. gistin, zw. de. gisten), die eruit zien als deelw. bij een on. *gîsa ‘splijten’ (vgl. noorw. dial. gîsa ‘glimlachen, knipogen’, eig. ‘een spleet maken’), dat van de bij geeuwen besproken basis kan gevormd zijn. Het is echter zeer de vraag, of wij een soortgelijke —in de scand. talen wsch. jonge — specialisering van betekenis (‘gespleten, gebarsten’ > ‘droog, onvruchtbaar’) ook mogen aannemen voor de in het art. genoemde woorden, waaraan het begrip ‘droog, onvruchtbaar’ blijkbaar vanouds eigen was.

geest '(ontginning op) hoger gelegen zandgrond'
Onl. gest 'hoger gelegen zandgrond', verwant met ofri. gâst 'onvruchtbaar', nfri. gaast, geast 'zandgrond', mnd. gêst 'hoog, droog land', ohd. geisinî 'onvruchtbaarheid', nhd. Geest 'hoog, droog land', ono. gistinn 'met spleten door droogte', nzwe. gisten 'uitgedroogd, door uitdroging gebarsten'; Bij germ. *gais- / gis- 'gapen, openstaan' met de grondbetekenis 'door droogte scheuren krijgen'. Geestgrond was veelal hoger gelegen onvruchtbare zandgrond. In het westen van het land lagen de geestgronden op oude oeverwallen van de Noordzee omringd door veengebied, en zij waren de enige plaats waar landbouw bedreven kon worden, vandaar dat aan onl. gest in plaatsnamen ook wel de betekenis 'ontginning of bouwland op de geestgrond' wordt gehecht. Oudste attestaties onder andere: 918-948 kopie 11e eeuw in Osgeresgest (→ Oegstgeest) en in Polgest (→ Poelgeest, nu deel van Oegstgeest)¹. In Friesland liggen de nederzettingen met gaast-namen op de hogere zandruggen. Zij worden dan ook in het spraakgebruik vaak gecombineerd met het voorzetsel op. Groningse plaatsnamen met gast, gaast zijn Friese relicten.
Lit. ¹Künzel e.a. 1989 269, 291.

geest* grond 0911-948 [Claes]