fatsoen zn. ‘model; goede manieren’
Mnl. fachoen ‘uiterlijke vorm’ [1401-45; MNW], fatchoen ‘id.’ [1444; MNW], van den houte ende faetsoene ... ‘van het hout en het maaksel ...’ [1456-57; Gail.Brugge V, 381], over tfaetsoen van zekeren openen letteren ‘over de schrijfwijze, de vormgeving, van bepaalde open letters’ [1457-58; Gail.Brugge 476], fatsoen ‘vorm, model’ [1477; Teuth.]. De voornaamste huidige betekenis verschijnt pas later: faetsoen ‘manier van doen, handelwijze’ [1470-90; MNW-R].
Ontleend aan Frans façon ‘uiterlijk kenmerk’ [ca. 1121; Rey], ‘manier van doen’ [1276; Rey], dat is ontwikkeld uit Latijn factiō (genitief factiōnis) ‘het doen, wijze van doen’, nomen actionis van facere ‘doen’, verwant met → doen, en zie ook → feit.
De vormen met -(t)ch-, -ts- zijn uit de Picardische uitspraak /tš/ te verklaren. Frans -ch- wordt in de Vlaamse dialecten -s-, Picardische -tch- wordt -ts-.
In de oude Franse betekenis ‘uiterlijke vorm’ is het woord met Normandische uitspraak door het Engels ontleend, waar het zich ontwikkelde tot het huidige fashion, zie hieronder.
♦ fashion zn. ‘mode’ Nnl. fashion ‘dracht, mode, levenswijze’ [1847; Kramers]. Ontleend aan Engels fashion ‘id.’ [1568; OED], eerder o.a. ‘uiterlijk kenmerk’ [ca. 1300; OED], zelf ontleend aan Oudfrans façon ‘id.’, hetzelfde woord waaraan ook fatsoen is ontleend; in het Oudnormandisch werd dit uitgesproken met -sj-.♦ fatsoeneren ww. ‘een goede vorm geven’. Mnl. faetsoenneren ‘vormen, maken’ [1494; MNHWS]. Afgeleid van fatsoen naar het model van Frans façonner [1175; Rey].

fatsoen

Evenals het Engelse f ashion is ons woord fatsoen afgeleid van het Franse façon dat weer uit het Latijn stamt. In het Latijn is factio het maken, het handelen. De oudste betekenis van fatsoen is: model, vorm, gedaante, zowel van voorwerpen als van mensen. In Sara Burgerhart wordt een temerige kwezel: het ouwe fatsoen genoemd. En in de Camera spreekt Beets over een hoed van buitensporig fatsoen. Thans verstaat men er onder: het gevoel verplicht te zijn een houding aan te nemen, die in maatschappelijke kringen gewaardeerd wordt. Z’n fatsoen houden is: zich wellevend en goed gemanierd gedragen. En: met goed fatsoen wil zeggen: zonder aanstoot te geven. Het woord fatsoensrakker voor zedelijkheidsapostel is een woord dat door Vestdijk is gevormd.

fatsoen znw. o., mnl. fatsoen, faetsoen o. “vorm, fatsoen, manier van doen”. Evenals eng. fashion uit fr. façon (< lat. factio), dat tot de 13. eeuw met ts werd gesproken. Mnl. fachoen met ch (š) is van pic. oorsprong.

fatsoen, fetsoen (zn.) fatsoen; Middelnederlands faetsoen <1470-1490> < Frans façon.

Fatsoen, vorm. manier; ook het geheel van vormen, manieren, waarnaar men zich in de samenleving over ’t algemeen richt; ook de eigenschap van zich daarnaar te richten; uit fr. facon, het lat. factio, acc. factionem, van het ww. facere, maken, doen, fra. faire.

fatsoen welgemanierdheid 1714 [WNT] <Frans