eer 2 vgw.; bw. ‘voordat; vroeger’
Onl. ēr (vz.) ‘voor’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. eer ‘voor, voordat’ [1240; Bern.], eer, ere (bw.) ‘eerder, vroeger’ [1285; CG II, Rijmb.], voorzetsel met 3^e of 4^e naamval: eer een jaer ‘voor een jaar’ [14^e eeuw; MNW].
Os. ēr ‘vroeger, voordien’; ohd. ēr, ē (mhd. ē(r), nhd. eher, ehe); ofri. ēr; oe. ǣr (ne. ere (arch.) ‘voordat’, early ‘vroeg’); got. airis ‘voorheen’; < pgm. *airiz, de bijwoordelijke comparatief van pgm. *air, waaruit on. ár ‘vroeg’ (nzw. arla ‘vroeg in de morgen’) en got. air. Daarnaast staat de bijvoeglijke comparatief pgm. *airizō, met daaruit mnl. eerre (zie → eerder).
De stellende trap *air, die oorspr. ‘vroeg op de dag’ betekent, is verwant met Grieks ẽri (< *ājeri) ‘vroeg’, ḗrios ‘in de ochtend’, en Avestisch ayarə ‘dag’; wrsch. uit pie. *h₂eier-, *h₂eien- ‘dag, morgen’ (IEW 12), dat misschien de wortel pie. *h₂ei ‘branden, stralen, schitteren’ heeft (IEW 11).
Het gebruik van *airiz als bijwoord, voegwoord en voorzetsel is algemeen West-Germaans. In het hedendaagse Nederlands is de functie van voorzetsel uitgestorven, al herinnert eerlang ‘weldra’ (mnl. eer iet lanc ‘eerlang’) hier nog aan. De ontwikkeling van bijwoord naar voegwoord is wrsch. verlopen via de combinatie eer plus voegwoord dat, dat later afsleet (eerdat > eert > eer), maar plaatselijk nog zeer frequent is.
Andere woordparen waarbij, net als bij eer naast eerder, het verschil tussen bijwoordelijke en bijvoeglijke comparatief bewaard is gebleven, zijn min (in min of meer) naast → minder en → bet- (in betweter, betovergroot-) naast → beter. De superlatief van eer heeft in het Nederlands → eerst opgeleverd.
♦ eertijds bw. ‘voorheen’. Mnl. eertijts ‘vroeger’ in aent Cooker straetien eertijts Coxstraetien ‘aan het Cooker straatje, voorheen Coxstraatje’ [1297; CG I, 2382]. Samenstelling met het zn. → tijd en met een bijwoordelijke → -s. ♦ eerdaags bw. ‘een dezer dagen’. Nnl. eerdaags [19^e eeuw; WNT]. Ontstaan uit ouder eerstdaags, vnnl. eerstdaeghs [1629; WNT], wrsch. door vereenvoudiging van de uitspraak onder invloed van verbindingen als eerlang ‘voordat lange tijd is verstreken’ en eertijds. Het is dus oorspr. een samenstelling van eerst met de genitief van het zn. → dag.

eer 2 bijw. en voegw., mnl. eer, êre ‘eer, voorheen’, onfrank. os. ohd. ēr (nhd. eher, ehe), oe. ær (ne. ere), got. airis ‘eer, voorheen’; adverbiale comparatief van got. air, on. ār ‘vroeg’. — gr. ē͂ri (comp. < *āi̭eri) ‘vroeg’, ēérios ‘in de morgen’, aériston ‘ontbijt’, av. ayarə ‘dag’; het woord betekent dus eig. ‘vroeg in de morgen’. — Zie verder: eerder, eerst, eerdaags en eergisteren.

eer 1 bijw. (vroeger), Mnl. id., Onfra. en Os. êr + Ohd. êr (Mhd. êr, Nhd. eher), Ags. æ’r (Eng. ere), Ofri. ér, Go. airis. Het is de adverb. compar. (z. bet) van *eer, Mnl. eer en ee, Os. ér + Ohd. êr (Mhd. êr en ê, Nhd. ehr, ehe), Ags. æ’r, Ofri. ér, On. ár, Go. air = vroeg + Av. ayar- = dag, Gr. ēri = in de vroegte, Oier. an-air = uit het oosten. De vormen zonder r staan tot die met r als Hgd. da tot dar. De adj. comp. eerder is Mnl. eerre + Ohd. êriro, Go. airiza, staande tot eer als beter tot bet.

ee, vw.: eer, voordat, vooraleer. Zoals D. ehe ‘voordat’, dat zich in het Mhd. als voegwoord uit het bijwoord ‘vroeger’ ontwikkelde. D. eher, Ohd. êr ‘vroeger’, Mhd. ê(r), Os., Mnd. êr, Mnl. , Ndl. eer, Got. airiz, eigenlijk een adverbiale comparatief ‘eerder’. De oorsponkelijke vorm schuilt in Got. air, On. âr ‘vroeg’ en is verwant met Gr. êri ‘vroeg, ’s morgens’ en Avestisch ayar ‘dag’.

eer* bijwoord van tijd: vroeger 0901-1000 [WPs]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.