dorp zn. ‘nederzetting’
Onl. in thorpe-falthio ‘overval op een hoeve’ [8^e eeuw; LS], thorp in diverse plaatsnamen, bijv. (gedeeltelijk verduitst) Spelthorf ‘Spaldrop’ [891-92; Künzel 328], Accasthorp [918-48; Künzel 56], dorp ‘Tourpes (Henegouwen)’ [947-53; Gysseling 1960]; mnl. uan den woeninghen of uan der couteren in sente pieters dorp ‘van de woningen of van de meent in de nederzetting, het dorp van St. Pieter’ [1231; CG I,19], dorp ... velt ‘landgoed’ [1240; Bern.].
De oorspr. betekenis lijkt ‘bouwsel, houten huis’ of ‘(hoeve op) pas ontgonnen land’ geweest te zijn, later ‘groep huizen’. Niet duidelijk is of het daarbij eerst om het bouwsel ging of om het land. De huidige betekenis zal zich ontwikkeld hebben toen men de huizen, bijv. om veiligheidsreden, dichter bij elkaar bouwde.
Os. thorp ‘dorp’; ohd. dorf ‘dorp, landgoed’ (nhd. Dorf); ofri. thorp en met ablaut therp (< *tharp) ‘dorp’ (zie ook → terp) (nfri. doarp < Nederlands); oe. þorp, þrop ‘boerderij, dorp’; on. þorp ‘boerderij, hoeve, dorp, grafheuvel’ (nzw. torp ‘pachtpoerderijtje’); got. þaurp ‘land, bebouwd land’; < pgm. *þurpa-, þarpa- ‘hoeve, huis’.
De herkomst van het woord is omstreden en niet duidelijk. Als de betekenis van de pgm. wortel ‘huis’ is, kan er verband zijn met Latijn trabs ‘boomstam, balk’, taberna (< *traberna) ‘houten hut’; Middeliers treb ‘huis, landgoed’; Litouws trobà ‘huis, gebouw’; (wrsch. niet met Grieks téremnon ‘huis, kamer’); de betekenis zou zich dan hebben ontwikkeld van ‘houten huis, bouwsel’ tot ‘hoeve’ en later tot ‘dorp’. Prokosch legt verband met Latijn turba, o.a. ‘gedrang, dichte zwerm’ (zie → turbulent), wat erop zou wijzen dat de oorspr. betekenis al een groep huizen is, maar dit verband is weinig waarschijnlijk. Kluge denkt aan verband met Oudkerkslavisch trěbiti ‘reinigen, ontginnen’ en een betekenis ‘(huis op) een nieuw ontgonnen stuk land’, zoals nzw. torp een aanduiding is voor een jongere boerderij die vanuit een bestaande hoeve is gesticht; de Oudkerkslavische vorm zou echter moeten teruggaan op een wortel pie. *terb-, terwijl -er- verder in geen van de genoemde mogelijke verwanten van dorp voorkomt. Een oorspr. betekenis ‘ontgonnen land’ zou wel passen bij de betekenis ‘land, akker’, die soms wordt aangetroffen. Gezien de geringe verspreiding en het betekenisveld gaat het hier zeker om substraatwoorden.
Lit.: W. Foerste (1963) ‘Zur Geschichte des Wortes Dorf’, in: Studium Generale 16, 422-433

dorp [Aanvullingen De Tollenaere 1969]: de 129b door het NEW veronderstelde oorspronkelijke betekenis ‘heining’ > ‘omheinde ruimte’, vindt men bevestigd bij W. Foerste, Zur Geschichte des Wortes Dorf (Studium Generale 16, 422-433) [1963]; ook de betekenissen ‘veeperk’, ‘kudde’, ‘schaar’ en ‘boerderij’ zijn uit een grondbetekenis ‘heining’ af te leiden.

dorp znw. o. mnl. dorp o. ‘akker, hoeve, dorp’, os. thorp, ohd. dorf, ofri. thorp o. (waarnaast therp > nfries. terp), oe. ðorp, ðrop m. ‘landgoed, dorp’, on. þorp o. ‘hoeve, boerenhuis’, got. þaurp o. ‘landgoed’. — miers treb, lit. trobà, osk. trííbum ‘huis’, gr. téremnon ‘huis, kamer’, tráphēks, trápēks, lat. trabs ‘balk’ (IEW 1090).

Het woord is een oude -es, -os-stam (volgens Frings-von Unwerth PBB 36, 1910, 561). — Voor de etymologie is het van belang te weten, wat de oorspronkelijke betekenis van dit woord is. De gr.-lat. woorden met de betekenis van ‘balk’ leiden er toe, van een begrip ‘huis’ uit te gaan; aldus M. Eriksson, NB 31, 1943, 72-100, die als ontw. opstelt: ‘landgoed, boerenhof’ > ‘huizengroep, dorp’. Te ingewikkeld schijnt de ontwikkeling ‘gerooide plaats in het bos’ > ‘veld (zonder huis)’ > ‘huis met het bijbehorende land’ > ‘boerenhoeve’ > ‘dorp’, die N. Lindquist, Stort och smått i språkets spegel, Uppsala, 27 aanneemt. Daarentegen wil R. Much, ZfdA 36, 1892, 110 van een bet. ‘dorp’ uitgaan en wel wegens kymr. tref ‘dorp’ en de gall. volksnaam Atrebates. — Terwijl het reeds natuurlijk schijnen zou, dat het dorp ontstaan is uit de groep van afzonderlijke hoeven (vg. on. vé ‘woning’ en got. weihs ‘dorp’), zo laten de woorden lat. trabs en on. þrep ‘onderlaag van aarde, waarop een omheining opgericht wordt’ er nauwelijks twijfel over bestaan, dat men van ‘huis’ zal moeten gaan. — Daarmee zijn alle mogelijkheden tot verklaring nog niet uitgeput. M. Eriksson, Hjälle och tarre, 1943, 258 gaat van het ‘blokhuis’ uit en ontwikkelt daaruit de bet. van ‘pachthoeve, afzonderlijke boerderij, hofstede, dorp’. Daarentegen denkt L. Hellberg, NB 42, 1954, 166 vlgg. aan een oorsprong in de bet. ‘verhevenheid, opgeworpen hoogte’ (vgl. fri. terp), waaruit dan zou zijn ontstaan die van ‘op die hoogte gebouwde woning’; zie verder nog E. Rooth, Nordseegerm. Beiträge 1957, 45-51. — Er is nog een bet. die dient te worden beschouwd: on. þorp bet. ‘hoop, menigte’. Indien men dat verbindt met lat. turba ‘menigte’ en gr. túrbē ‘lawaai, verwarring’ en deze op een idg. wt. *tu̯er terugvoert (S. Bugge, BB 3, 1879, 112; IEW 1100), dan scheidt men dit woord van het andere, waarvoor toch geen aanleiding is. In elk geval wijst de bet. van nhd. dial. dorf ‘bijeenkomst van vrienden’ (die Jóhannesson, Isl. Etym. Wb. 454 meedeelt) niet op een grondbetekenis van een ‘verwarde menigte’, maar op een kring van nauw verbonden personen. Hier zou men kunnen denken aan de gedachtengangen van J. Trier, die met elkaar verbindt de begrippen van ‘bos, waar hout gehakt wordt’ en ‘het daarmee gewonnen materiaal’, dan ‘wat daarmee gemaakt wordt’ (heining, huiswand), dan ook ‘de omheinde ruimte’, zoals die van tempel en dingvergadering. Daarin zou de bet. ‘schaar’ uitstekend inpassen. — M. Schönfeld NT 31, 1937, 177-181 wijst op de verdeling der vormen *þarpa- in het noordel. en þurpa in het zuidel. westgerm.; uit *þarpa- ontwikkelde zich zowel fri. t(h)erp als saks. tharp, darp. Metathesis-vormen vinden wij in plaatsnamen als Geldrop en Vlodrop.

[Aanvullingen en Verbeteringen] dorp. Lees: ags. ðorp, ðrop m.

dorp znw. o., mnl. dorp o. “akker, hoeve, dorp”. = ohd. (nhd.) dorf, os. ofri. thorp o. “dorp”, ags. ðorp, ðrop o. “landgoed, dorp”, on. þorp o. “hoeve, menschenmenigte” (waarbij þyrpast “zich samendringen”), got. þaúrp o. “stuk land”, germ. *þurpa-. Naast dorp in eenige ndl. diall. darp, derp, een vorm die ook in ’t Os. en Ofri. voorkomt als tharp resp. therp, en op een germ. *þarpa- wijst. Van den idg. wortel tereb-, die “snijden, hakken” beteekent en waarvan termen bij de houtbewerking en huisbouw zijn gevormd. Vgl. ier. obret. treb “woning” (obret. treb “volksafdeeling” is wellicht een ander woord, verwant met lat. tribus, of hieruit ontleend), ier. atreba “hij bezit, woont”, lat. trabs “balk”, osk. trííbúm domum, aedificium”, gr. téremnon, téramnon “huis, kamer”, lit. trobà “gebouw”. In eenige taalgroepen ontwikkelde zich de bet. van tereb- ook anders: over ’t heele slav. gebied komt oerslav. *terbiti “reinigen” voor, hier en daar ook “zeven”; voor de bet.-ontwikkeling vgl. russ. téreb “het rooien”, terebít’ “(een vogel) plukken”, istrebíť “uitroeien” = serv. istrijèbiti “id.”, po. trzebić “rooien”, čech. třıbiti “dorschen, stukwrijven”. Voor germ. *þurpa- (*þarpa-) moeten wij twee grondbett. aannemen: “stuk land” en “schaar menschen”, die beide begrijpelijk zijn, als wij van tereb- “afsnijden” uitgaan: “afgesneden, begrensd stuk land” (vgl. gr. témenos bij témnō “ik snijd”) en: “afdeeling menschen”. De bet. “schaar menschen” doet ook aan lat. turba “woelige menschenmassa”, gr. túrbē “verwarring” denken, dat bij een basis *twer- hoort, maar er is geen aanleiding om twee germ. woorden *þurpa- te onderscheiden, en ook zal de bet. “landgoed, stuk land” wel niet op “schaar menschen” teruggaan. De vorm *þarpa- zou in geen geval klankwettig bij een basis twer- kunnen hooren.

dorp o., Mnl. id., Os. thorp + Ohd. dorf (Mhd. en Nhd. id.), Ags. đorp (Eng. thorp), Ofri. id., On. þorp (Zw. en De. torp), Go. þaurp (= veld); daarnevens met ablaut Os. þarp, Ofri. therp + Gr. tráphēx = balk, Lat. tribus = stam, trabs = balk, Oier. treb = gehucht, Lit. troba = huis: Idg. wrt. treb = hakken, bouwen.

darp, derp dorp (Noordoost-Nederland, Noord-Limburg, Utrecht, Het Gooi, Zaanstreek, Ouderkerk). Ablautend ~ dorp. Dit geldt alleen voor genoemd gebied. In andere gebieden heterofonen van dorp.
TT XXIII 189-200.

Dorp. In verschillende Idg. talen komt dit woord voor, maar niet altijd in de bet. van ons dorp; soms bet. het een boerenplaats of een gehucht, dan weer een vergadering, of menigte, soms ook een volksstam. Maar alle wijzen toch duidelijk op een „zich verzamelen”. Vandaar dat ’t woord waarschijnlijk is afgeleid van den Idg. wt. treb = zich verzamelen. (Vgl.: ’t Lat. turba = menigte, en tribus = volksstam; Oud-iersch: treb, Friesche vorm terp; in sommige onzer dialecten derp.)

dorp* plattelandsgemeente 0701-800 [Lex Salica]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.