dom zn. m. ‘naaf’
Kiliaan (1599) noemt dom een “sicambrisch” (≈ Gelders) woord voor ‘duim’. In het Ned. wordt het vooral in modern dialecten gevonden. Op kaart 3.6 ´naaf van het wiel´ van de TNZN domineert het type dom(p) in de centrale dialecten, waaronder het Zuidhollands, het gehele Brabants, het Westlimburgs en het Zuidoostvlaams. Klankvarianten als domme op Tholen bewijzen een Middelnederlandse voorganger *domme uit Westgermaans *þumman-.
Dom ‘naaf’ komt voort uit de betekenis ‘duim’, de vinger die als ‘draaipunt’ van de hand fungeert. Zie voor deze metafoor de Mnl. en Vnnl. uitdrukking iet(s) draait op minen duim ‘ik heb iets te zeggen over, ik heb iets in mijn macht’. Vergelijk ook de technische betekenissen van Nnl. duim , zoals ‘scharnierpin, haakje, nok’. De korte klinker in dom is geen inheemse nevenform van duim, maar gaat terug op het bestaan van twee Proto-Germaanse varianten van het woord ‘duim’, *þūman- en *þuman-. Voor de korte *u zie IJsl., Ozwe. þumi m. ‘duim’, No. tomme m. ‘inch’, Oden. thumæ m. ‘duim, inch’ < *þuman-. Het Nederlands bewaart de tweede variant dus in dom ‘naaf’. De geminaat -mm- in *þumman- moet verklaard worden uit systeemdwang, zie Kroonen 2011: 267–96.
Dom ‘naaf’ is bovendien als domme nog bewaard in het woord dommekracht ‘winde, hefboom’.
dommekracht v. ‘werktuig om zware voorwerpen op te tillen’
Vnnl. (mv.) dommekrachten ‘werktuigen’ (1652-62), dommekragt ‘dom en log persoon’ (1690); Nnl. dommekracht ‘domme geweldenaar’ (1724-26); zie >EWN voor deze attestaties. De bestaande etymologische verklaringen moeten worden herzien in het licht van dom ‘naaf’. We weten nu dat dat woord op een West-Germaanse vorm met korte klinker *u teruggaat, en de eenvoudigste aanname is daarom dat dommekracht in de 17^e eeuw uit precies dat domme ‘duim, naaf’ en kracht is gevormd. De alternatieve verklaring, nl. dat dom pas binnen het Nederlands uit een voorloper van duim verkort werd, is daarmee overbodig. Die verklaring moet ook op basis van de vorm afgewezen worden. De vergelijking met de dialectische verkorting van bloem tot blom loopt mank aangezien het daarbij om een andere klinker gaat (Mnl. /o:/ of /oə/ in bloem, Mnl. /u:/ of /y:/ in duim), en omdat die verkorting een veel sporadischer karakter heeft dan de algemene verspreiding van dom ‘naaf’.
[Gepubliceerd op 24-07-2014 op Neerlandistiek.nl]

dommekracht* [werktuig] {1660} van dom² [spil] + kracht.

dommekracht znw., dial. ook duimkracht (Kamp. doemkracht), nog niet bij Kil. Samenst. uit dom + kracht. Dit dom is een bijvorm van duim, die door Kil. Sicambrisch genoemd wordt. Dial. komen dom en duim ook = “naaf van een wiel, spil, pin die in iets draait” voor, evenzoo op du. gebied. Dom is uit den langvocalischen vorm door verkorting ontstaan (vgl. blom naast bloem) of staat er mee in ablaut (vgl. de bij duim geciteerde vormen). Waar de samenst. dommekracht het oudst is, in het Ndl., Ndd. (oostfri. dū̆mkracht, dûmkraft) of Hd. (daumkraft v.) is moeilijk uit te maken. Uit het Ndd. leidt men de. dunkraft, donkraft, zw. domkraft af.

dommekracht v., + Hgd. daumkraft, met dial. dom 1 = duim; vergel. Fr. cric tom-pouce; het Wvl. zegt Duitsche winde.

domkrag: bep. hefboomwerktuig; Ndl. dommekracht waarin dom ’n ou wv. v. doem/duim is, naam n.a.v. krag ontw. deur die druk van ’n duim op ’n hefboom.

dommekracht. Een dommekracht is een werktuig om zware voorwerpen mee op te tillen. Het woord is voor het eerst in 1660 in het Nederlands genoteerd. De meeste mensen zullen denken dat de naam verwijst naar het feit dat het gaat om een werktuig dat men hanteert met domme kracht, dus zonder zijn verstand te gebruiken - vergelijk bijvoorbeeld de Engelse benaming mindless hulk en de Duitse naam hirnloses Muskelpaket. Uit de gewestelijke vormen duimkracht, doemkracht blijkt echter dat de herkomst anders is: het woord is samengesteld uit dom, een bijvorm van doem, duim 'duim, spil', en kracht, en betekent dus eigenlijk 'duimkracht'. Het toestel bestaat uit een getande en van grepen ('duimen') voorziene verticale ijzeren stang, die door raderwerk omhooggebracht kan worden.

Een dommekracht is een van de Nederlandse technische vernieuwingen die door anderen is overgenomen, samen met de naam ervoor. In de tijd van Peter de Grote, toen veel Nederlandse scheepslieden in Sint-Petersburg werkten (zie ook de ingang brandspuit), is het woord dommekracht door het Russisch overgenomen als domkrat. De oudste vermelding was in 1697 in de vorm dumachkrat.

Ook in het Indonesisch en het Sranantongo is het woord overgenomen uit het Nederlands: in het Indonesisch heeft het de vorm dongkrak gekregen (zie de filmaankondiging op illustratie 4), en in het Sranantongo spreekt men van een donkraki. In het Gimán, dat op de Molukken wordt gesproken (zie belet) is het Indonesische woord dongkrak overgenomen; de antropoloog Teljeur, die als onderzoeker in dit gebied werkzaam is geweest, merkt hierover op:

Het instrument zelf is onbekend bij de Gimán, men bedoelt een werktuig met soortgelijke functie, bijvoorbeeld een paal. Het aparte is dat in het Gimán het zelfstandige naamwoord dongkrak is opgevat als een als zelfstandig naamwoord gebruikte verbogen werkwoordsvorm, bestaande uit stam + metathese + achtervoegsel -k, waardoor als onverbogen vorm als vanzelf het werkwoord dongkar kon worden geconstrueerd, met de betekenis 'zware dingen van hun onderzijde opheffen met een werktuig'.

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.