d(i)e lidw., vnw.
Onl. the, thie [10^e eeuw; W.Ps.], the [1100; Will.]; mnl. de, die [1200; CG II, Servas].
Die is de beklemtoonde vorm van het aanwijzend voornaamwoord, waaruit zich in onbeklemtoonde positie een gereduceerde variant de ontwikkelde die ten grondslag ligt aan het huidige bepaald lidwoord de. Al in het Middelnederlands zijn de en die geleidelijk naar functie onderscheiden. De attestatie van het lidwoord in het Oudnederlands is in psalm 2:12: biuet the lera ‘ontvangt de leer’, waar het lidwoord is toegevoegd in de interlineaire vertaling van de Latijnse tekst, die geen lidwoord heeft. Het is tevens de enige attestatie in het Oudnederlands voor 1100. Het betrekkelijk voornaamwoord is reeds in het Oud-West-Germaans overgenomen uit het paradigma van het aanwijzend voornaamwoord, zoals bijv. in also stuppe that foruuirpet uuint ‘als stof, dat de wind verstrooit (letterlijk: wegwerpt)’ [10^e eeuw; W.Ps.]. Zie verder woorden als → daar, → dat, → dit, → doch.
Os. thē; ohd. dēr, die; ofri. thē; me. the; < pgm. þē- ‘die’. Naast mnl. die en de vinden we onl. thie, the, os. thie, the, ohd. der, die, ofri. thie, me. the: deze vormen met d- en th- zijn afgeleid van de pie. pronominale wortel *to-. De nominatief/accusatief mannelijk en vrouwelijk hadden oorspr. s-, afgeleid van een pie. wortel *so, sa, zie oe. se, seo, on. sá, sú, got. sa, so en het Middelnederlandse vrouwelijke persoonlijk voornaamwoord soe, dat oorspr. het vrouwelijke aanwijzend voornaamwoord was. In de jongere Germaanse talen drongen de formaties met þ- < pie. t- vanuit de andere naamvallen door tot de nominatief.
Demonstratieve elementen als s- en h- zijn later ook bij de persoonlijke voornaamwoorden opgetreden, zie → zij 1, → hij.
Buiten het Germaans nog Latijn (accusatief) eum, eos, eam ‘deze, die’ < Vroeglatijn sum, sos, sam, Grieks ho, hè, tó ‘deze, die’, Litouws tas, ta ‘die’, Oudkerkslavisch tŭ, ta, to, ‘die, dit’, Sanskrit sá, sa, en het tweede deel van Latijn iste, ista, istud ‘deze, die’.
Verbogen vormen van de worden alleen nog in uitdrukkingen en samenstellingen gebruikt: der in de tocht der tochten en in → derhalve, → dergelijk en → dermate; den in op den duur; en des in des te beter, in het zuiden des lands, → destijds, → des-. Zie ook → toen.

EWN: d(i)e lidw., vnw. (10^e eeuw)
ANTEDATERING: thie 'die' in: thie gihele. that hers 'die moge het paard genezen' [891-900; ONW]
[J. Luif (2010-2018), 'Oudere dateringen van woorden uit het EWN', in: Trefwoord (bewerkt)]

die voornw., mnl. die. Voor de oorsprong zie: de. De vocaal ie wordt verklaard uit een germ. e₂ in nom. enk. m. (ohd. dē), maar ook uit de samentrekking van ea, eo in andere casus (ohd. nom. acc. v. mv. deo, dio, vgl. onfrank. thia, os. thea, thia). Karstien, Redupl. perf. 53 vlgg. wil daarentegen deze e₂ verklaren uit een ai in zwakbetoonde positie, en vergelijkt daarvoor got. nom. mv. m. þai.

de 1 lidw., mnl. de is de vorm in onbetoonde positie van die, teruggaande op germ. þē₂, vgl. onfrank. thie, os. thē, thie, ohd. dē, thie, ofri. thī. Dit zijn nieuwe formaties in het westgerm. gebied, daar de 1ste nv. m. en v. een vorm hadden, die met een s begon (on. sā, got. sa), terwijl de overige casus van de idg. pronominaal-stam *to afgeleid werden en dus met germ. anlaut þ hadden. De oude vorm met s (die vr. als soe nog in het mnl.-vlaams bewaard gebleven is) beantwoordt aan olat. sam, sos, sum (= ‘eum, eos, eum’), gr. ho, hē, oi. sá, sā (< idg. *sŏ, *sā). — Zie: daan, daar, dan, dat, deze, dit, doch, dus, toch en zij.

die. Van de got. vormen wordt in het art. geen gewag gemaakt, omdat ze van de westgerm. afwijken. Vermelding verdient echter de aanlokkelijke theorie van Karstien Redupl. perf. 53 vlgg., die het vocalisme van ohd dê, dea, os. thea, thia nom. acc. m. mv. verklaart als ê², ontstaan in minder geaccentueerde positie uit ai, en dan deze vormen gelijkstelt met got. þai nom. m. mv. — Iets gewaagder maar ook zeer interessant is zijn opvatting, dat wgerm. casus met eo, iu < eu identisch zouden zijn met got. ô-vormen: een niet bewezen *ô² zou dan in zwakke accentpositie uit ô zijn ontstaan en later tot eu gediphthongeerd (a.w. 86 vlgg.). Ohd. deo, dio nom. acc. v. mv. kan op deze wijze identisch zijn met got. þos nom. acc. v. mv.; ohd. diu, os. thiu nom. acc. o. mv. met got. þo nom. acc. o. mv.

dee (aanw. vnw.) die; Sermoen euver de Weurd (18e eeuw) dai, Aajdnederlands thie <901-1000>.

den lidw., de, in combinatie met een datum in de 3e of 4e naamval. Ze hebben gezegd, ik moet terug komen den 5e! (Cairo 1980b: 41).- Opm.: Ook in spreektaal.

de* lidwoord 1100 [Willeram]

die* aanwijzend voornaamwoord 0901-1000 [WPs]