denken ww. ‘geestesarbeid verrichten, verstand gebruiken’
Onl. thencon ‘denken’, (verl. tijd) thahton ‘dachten’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. denken, dinken.
Os. thenkian; ohd. denken (nhd. denken); ofri. thanka, thenzia, tensa ‘denken’ (nfri. tinke); oe. þenc(e)an (ne. think); on. þekkja ‘gewaarworden’ (nzw. tänka ‘denken’); got. þagkjan ‘denken, bedenken’; < pgm. *þankjan- ‘denken’.
Pgm. *þankjan- moet een causatief zijn bij een niet overgeleverd primair werkwoord met de wortel *þink-/*þank-, dat verder misschien verwant is met Russisch tjanút' ‘wegen’, en wellicht ook Vroeglatijn tongēre ‘weten’, Oskisch tanginom ‘mening’; Tochaars B tankw- ‘liefde’ < pie. *teng- ‘denken, voelen’ (IEW 1088).
De onregelmatige verleden tijd is het gevolg van verschillende verschijnselen. Ten eerste viel de -i- van de uitgang al zeer vroeg weg, waardoor er later geen i-umlaut optrad. In de Proto-Germaanse periode vond een klankverandering plaats die bekend staat als Primärberührung (zie ook → bruiloft en → gewis), een soort assimilatie waarbij o.a. de combinatie -kt- > -(c)ht-. Voor de -(c)h- viel vervolgens de -n- uit en de klinker werd verlengd door compensatierekking: *þāhta- ‘dacht’. Deze lange klinker werd voor -cht- in het Middelnederlands vervolgens weer verkort.
Door sluiting van de klinker voor een gedekte nasaal ontstond Engels think en de Nederlandse variant dinken, nog terug te vinden in Afrikaans dink ‘denken’ en niet te verwarren met de exclusief westelijke vorm dinken uit → dunken (Noordzee-Germaanse ontronding van umlauts-ü uit pgm. -u-).
In het Middelnederlands wordt denken zowel onovergankelijk als overgankelijk en een enkele keer onpersoonlijk gebruikt. Als onovergankelijk werkwoord verschijnt het in combinatie met de genitief of met de voorzetsels om, op en van (in het Oudnederlands ook te: thenke te mi ‘denk aan mij’ [10^e eeuw; W.Ps.]. De betekenissen zijn hetzelfde als in de huidige standaardtaal. Het overgankelijke werkwoord omvatte naast de thans nog gangbare betekenissen ook ‘bedenken, beramen’ en ‘gedenken’. Zie ook → achterdocht, → dank, → gedenken, → gedachte.

denken ww., mnl. denken, dinken, onfrank. thencon, os. thenkian, ohd. denken, ofri. thanka, thantsa, thenzia, tensa, tinsa, oe. ðenc(e)an (ne. think), got. þagkjan ‘denken, bedenken’, on. þekkja ‘gewaar worden’. — olat. tongēre ‘kennen, weten’, osk. tanginúd ‘sententiā’ (IEW 1088). Opmerkelijk is de verbreiding van dit woord alleen in het germaans en italisch. — Zie: dank, dunken, aandacht en gedachte.

denken o.w., Mnl. id., Onfra. thencon, Os. thenkian + Ohd. denchan (Mhd. en Nhd. denken), Ags. đencan (Eng. to think), Ofri. thenzia, On. þenkja (Zw. tänka, De. tænke), Go. þagkjan, factit. van *dinken = kennen + Oudlat. tongere = kennen, Osk. tanginud = oordeel, Lit. tiketi = gelooven: Idg. wrt. tenɡ (z. dank, dunken).

denken: niet denken (dacht niet, heeft niet gedacht), (ook:) zich nergens iets van aantrekken, nergens rekening mee houden. Hij denkt niet!

Denken is een caus. van dunken, dat oorspr.: schijnen, toeschijnen, voorkomen bet., vgl.: het dunkt mij goed. Denken (of: doen dunken) is dus: zich iets doen voorkomen, zich er een voorstelling van maken.

denken* het verstand gebruiken 0901-1000 [WPs]