denken ww. ‘geestesarbeid verrichten, verstand gebruiken’
Onl. thencon ‘denken’, (verl. tijd) thahton ‘dachten’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. denken, dinken.
Os. thenkian; ohd. denken (nhd. denken); ofri. thanka, thenzia, tensa ‘denken’ (nfri. tinke); oe. þenc(e)an (ne. think); on. þekkja ‘gewaarworden’ (nzw. tänka ‘denken’); got. þagkjan ‘denken, bedenken’; < pgm. *þankjan- ‘denken’.
Pgm. *þankjan- moet een causatief zijn bij een niet overgeleverd primair werkwoord met de wortel *þink-/*þank-, dat verder misschien verwant is met Russisch tjanút' ‘wegen’, en wellicht ook Vroeglatijn tongēre ‘weten’, Oskisch tanginom ‘mening’; Tochaars B tankw- ‘liefde’ < pie. *teng- ‘denken, voelen’ (IEW 1088).
De onregelmatige verleden tijd is het gevolg van verschillende verschijnselen. Ten eerste viel de -i- van de uitgang al zeer vroeg weg, waardoor er later geen i-umlaut optrad. In de Proto-Germaanse periode vond een klankverandering plaats die bekend staat als Primärberührung (zie ook → bruiloft en → gewis), een soort assimilatie waarbij o.a. de combinatie -kt- > -(c)ht-. Voor de -(c)h- viel vervolgens de -n- uit en de klinker werd verlengd door compensatierekking: *þāhta- ‘dacht’. Deze lange klinker werd voor -cht- in het Middelnederlands vervolgens weer verkort.
Door sluiting van de klinker voor een gedekte nasaal ontstond Engels think en de Nederlandse variant dinken, nog terug te vinden in Afrikaans dink ‘denken’ en niet te verwarren met de exclusief westelijke vorm dinken uit → dunken (Noordzee-Germaanse ontronding van umlauts-ü uit pgm. -u-).
In het Middelnederlands wordt denken zowel onovergankelijk als overgankelijk en een enkele keer onpersoonlijk gebruikt. Als onovergankelijk werkwoord verschijnt het in combinatie met de genitief of met de voorzetsels om, op en van (in het Oudnederlands ook te: thenke te mi ‘denk aan mij’ [10^e eeuw; W.Ps.]. De betekenissen zijn hetzelfde als in de huidige standaardtaal. Het overgankelijke werkwoord omvatte naast de thans nog gangbare betekenissen ook ‘bedenken, beramen’ en ‘gedenken’. Zie ook → achterdocht, → dank, → gedenken, → gedachte.

denken ww., mnl. denken, dinken, onfrank. thencon, os. thenkian, ohd. denken, ofri. thanka, thantsa, thenzia, tensa, tinsa, oe. ðenc(e)an (ne. think), got. þagkjan ‘denken, bedenken’, on. þekkja ‘gewaar worden’. — olat. tongēre ‘kennen, weten’, osk. tanginúd ‘sententiā’ (IEW 1088). Opmerkelijk is de verbreiding van dit woord alleen in het germaans en italisch. — Zie: dank, dunken, aandacht en gedachte.

denken o.w., Mnl. id., Onfra. thencon, Os. thenkian + Ohd. denchan (Mhd. en Nhd. denken), Ags. đencan (Eng. to think), Ofri. thenzia, On. þenkja (Zw. tänka, De. tænke), Go. þagkjan, factit. van *dinken = kennen + Oudlat. tongere = kennen, Osk. tanginud = oordeel, Lit. tiketi = gelooven: Idg. wrt. tenɡ (z. dank, dunken).

denken: niet denken (dacht niet, heeft niet gedacht), (ook:) zich nergens iets van aantrekken, nergens rekening mee houden. Hij denkt niet!

zich denken. - Het reflexief gebruik van denken met een bepaling van gesteldheid is zeker navolging van een dergelijke constructie van fr. se croire. Alleen zich achten kan aldus gebezigd worden; maar met se croire kan ook wel denken met een afhankelijken zin met dat overeenkomen. || Hij dacht zich gezuiverd - Gelouterd van het slijm en het slijk waarin hij tot dan toe had liggen smoren! MOORTGAT, Versleten 59.

[verkeerd gebruik van een voorzetsel o.i.v. het Frans]
denken. - Wanneer denken beteekent: eene meening hebben, dan gaat het vergezeld van een oorzakelijk voorwerp met over: hoe, wat denkt ge er over? Maar bij fr. penser staat in dit geval een bepaling met de, en naar het voorbeeld dezer constructie gebruiken Zuidnederlandsche schrijvers niet zelden denken van -. Zie beneden ook het art. Peinzen. || Wat moeten we van de legende denken? VUYLSTEKE, Prozaschr. 4, 147. Ik kan niet genoeg de à propos zijner kritiek bewonderen … Dit denk ik er ook van, DAEMS, Kruiw. 205 (men zegt zoo denk ik er ook over). Die ontzagvolle vragen: verlangt mevrouw dit? wat denkt mevrouw van dat? verwekten in haar een soort van heilsduizeling, BUYSSE in Nederland 1894, III, 11.

denken* het verstand gebruiken 0901-1000 [WPs]

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.