arend zn. ‘roofvogel van het geslacht Aquila’
Onl. *aro in de plaatsnaam Arlo [820; Künzel 70] < *aro-lauha ‘adelaarsbos’, nu ‘Tinaarlo en Taarlo (Drente)’; en *arnu- in de plaatsnaam Arnuurd [900-1100; Künzel 71], nu ‘Arwerd (Groningen)’; mnl. haren [1285; CG II, Rijmb.], aren [1287; CG II, Nat.Bl.D], are [1270-90; CG II, Moraalb.]. Later met -t: aernt [1400-50; MNW aernt], vnnl. arend [1544; WNT].
Voor mnl. aern, aren moet uitgegaan worden van een n-stam, pgm. *ara-, zoals in: ohd. aro (mhd. ar, genitief arn; hieruit ook de samenstelling adel-ar, door het Nederlands ontleend als → adelaar); on. ari; got. ara. Van de verbogen vormen is secundair een nominatiefstam met -n- gevormd; dus pgm. *arnu-, zoals in het Nederlands en in: mnd. arn(e); nfri. earn; on. örn. Deze vorming is vergelijkbaar met die van *bernu- (bijv. ohd. bern, en in de eigennaam Bernhard) naast → beer; en die van → eland (eveneens met paragogische t, en met daarnaast onl. elo). Een geheel andere mening over de uitgang van arend is te vinden bij Pijnenburg, die er een rest van een oude nt-stam in ziet. Aangezien deze stammen gewoonlijk afgeleid zijn van werkwoorden (zie bijv. → vriend, → vijand), lijkt dit minder wrsch.
Men verbindt pie. *h₁er-, *h₁or- ‘(grote) vogel’ met verschillende achtervoegsels: -n- (> Grieks orn-īth- ‘vogel’, zie → ornitholoog); -l- (> Litouws erlis; Oudkerkslavisch orĭlŭ ‘arend’); -r- (> Oudiers irar ‘arend’; Armeens oror, urur ‘meeuw’).
De slot-t, nu als d geschreven vanwege het meervoud arenden, is een latere ontwikkeling in het Nederlands. Bij de meeste Middelnederlandse vindplaatsen ontbreekt zij nog. Deze zogenaamde paragogische -t, beschreven door o.a. Van Haeringen, werd veelal achter n, l en r toegevoegd, bijv. in enkeld, nevenvorm van → enkel, en → sedert (naast Middelnederlands seder). Ook na fricatieven treedt dit verschijnsel op, zie → burcht. In het specifieke geval van arend kan deze ontwikkeling versneld zijn door een volksetymologische associatie met de Middelnederlandse eigennaam Aernt, oorspr. een oude Germaanse samenstelling uit *arn- ‘arend’ en het element -wald ‘heersen’, zie → geweld.
Lit.: C.B. van Haeringen (1938) “Over z.g. ‘paragogische’ consonanten in het Nederlands”, in: NTg 32, 261-273, ook in Haeringen 1949; W. Pijnenburg (1987) ‘De staart van de eland. Een etymologische coupure’, in: LB 76, 305-314

EWN: arend zn. 'roofvogel van het geslacht Aquila'; de vorm arend (1544)
ANTEDATERING: van den huuse dat men heet den cleenen arent [1366; iMNW love]
[J. Luif (2010-2018), 'Oudere dateringen van woorden uit het EWN', in: Trefwoord (bewerkt)]

arend znw. m., mnl. arent (zelden) met paragogische t naast het gewone aren, a(e)rn, vgl. fri. earn. Grondvorm is arna- vgl. os. arn, mhd. arn(e), ohd. arn, oe. earn, on. ǫrn. Daarnaast aran in ohd. aro, on. ari, got. ara. — gr. órnis ‘vogel’, osl. orĭlŭ, lit. erelis, lett. èrglis, oiers irar ‘arend’, arm. oror, urur ‘meeuw’ (IEW 325-6).

Overdrachtelijk betekent arend ‘kromomgebogen uitsteeksel aan brede zeis voor bevestiging van de steel’, gewestel. in Zeeland, Zuid-Holland (spor. N.-Holl.) Friesland (vorm earn) en Groningen, typisch ‘kustwoord’, zeker van hoge ouderdom; zie Kloeke, NGN 11, 1938, 24-6 met kaart.

arend 2 m. (visch), vergel. Hgd. meeradler: zoo genoemd om zijn grootte en zijn vorm.

arend 1 m. (vogel), Mnl. arent, aren, Os. arn + Ohd. arn (Mhd. arn), Ags. earn, On. ǫrn (Zw. örn, De. ørn); de d in ’t Ndl. is anorgan., als in iemand, borst, enz.; den vorm zonder paragogische d heeft men in Arn-hem. Nevens aren bestaat ook een nom. aar (als in adelaar), Mnl. are + Ohd. aro, gen. arin (Mhd. ar, Nhd. aar), On. ari, Go. ara, gen. arins + Gr. órnis = vogel, Osl. orĭlŭ = arend, Lit. erẽlis.

ARENDEN
Deze imponerende vogels met hun ‘arendsblik’ horen volgens een jachtterm tot de edele roofvogelsoorten. ‘Edele Vogel’ is de betekenis van de Middelhoogduitse benaming Adelare, waarin ara, het Gotische woord voor arend herkenbaar is. De Germaanse grondvormen aran en arnu zijn verwant met het Griekse ornis, dat vogel betekent (vgl. ornithologie). Uit het Duits werd adelaar gevormd, dat tevens een dichterlijke benaming voor een arend was in diens hoedanigheid van koning der vogels. Volgens een overlevering uit de Noorse mythologie is de wind ontstaan door de vlucht van een reusachtige adelaar. Arenden vervullen een hoofdrol in mythologie en symboliek, waarbij ze iets verhevens tot uitdrukking brengen (b.v. als embleem voor een land). In de heraldiek is de adelaar op 40 gemeentewapens afgebeeld (situatie 1960). Hiertoe behoren de wapens van Arnemuiden en Arnhem, al staat het geenszins vast dat ‘Arn’ op aldaar verblijvende arenden doelt.

Adelaar = edele aar, waarin aar feitelijk reeds arend beteekende. Vermoedelijk was de oudste bet. van aar: vogel; het is een verkorting van aren of arn (Gr. Ornis = vogel) en werd door aanhechting van een d bij ons: arend; het duidde, als den vogel bij uitnemendheid, den koning der vogels aan. Voor den oudsten vorm vgl. ’t Mnl.: „Rechte na des Aers sede, Die sine pride (= prooi) node laet gaen”. Opmerkelijk is het, dat adelaar bij ons het deftige en arend het alledaagsche woord is, terwijl het bij de Duitschers met hun Adler (spr. aadler) en Aar juist andersom is.

arend* roofvogel 1285 [CG Rijmb.]