aarde zn. ‘wereldbol; grond’
Onl. ertha ‘aarde’ [10^e eeuw; W.Ps.]; mnl. in ertwinne ‘landbouw’ [1240; Bern.] en aertland ‘bouwland’ [1224-27].
Os. ertha; ohd. erda (nhd. Erde); ofri. erthe, irthe (nfri. ierde); oe. eorðe (ne. earth); on. jörð (nzw. jord); got. airþō; < pgm. *erþ- ‘aarde’.
Wrsch. is dit een dentaalafleiding bij een woord dat in het ohd. als ero ‘aarde’ is overgeleverd. Het zou evenals on. jörfi ‘zandheuvel’ bij een wortel pie. *er- < *h₁er behoren. Verwant zijn dan Grieks éraze ‘op de grond’, érā- ‘aarde’ en misschien ook Armeens erkir ‘aarde, land’ (met een andere verlenging van de wortel). Het probleem is echter dat ohd. ero maar één keer voorkomt, in het zogenaamde Wessobrunner Gebet [begin 9^e eeuw]. Een andere vindplaats is eventueel de samenstelling onl. er-ende ‘einde der aarde’ [10^e eeuw; W.Ps.], als hier tenminste geen sprake is van een kopieerfout. Wellicht moet gedacht worden aan een substraatwoord.

aarde znw. v., mnl. aerde, eerde, met rekking voor r + dentaal (vgl. aard en aars), onfrank. ertha, os. ertha, ohd. erda, ofri. erthe, oe. eorðe (ne. earth), on. jǫrð, got. airþa ‘aarde’ — Een dentaalafleiding van ohd. ero m. ‘aarde’, on. jǫrfi ‘zand’, vgl. gr. érā ‘aarde’, éraze ‘op de grond’. — Daarvan afgeleid aarden.

aarde v., Mnl. en dial. eerde, Onfra. & Os. ertha + Ohd. erda (Mhd. en Nhd. erde), Ags. eorđe (Eng. earth), Ofri. erthe, On. jǫrd (Zw. en De. jord), Go. airþa + Oier. ert, Arm. erkir = aarde, Gr. éraze = ter aarde: Idg. wrt. er.

aarde s.nw.
1. Planeet en woonplek. 2. Die mensdom as geheel. 3. Grond.
Uit Ndl. aarde, ook aard (Mnl. aerde), in Ndl. tans die gebruiklike vorm. Die aa van aarde het onder invloed van die r uit e(e) ontstaan. Reeds by Van Riebeeck in die samestelling aertvruchten (1 Oktober 1655).
Vgl. erd.

erd s.nw.
1. (streektaal) Aarde, grond (in samestellings soos ertappel, erdvark, erdwurm). 2. (minder gebruiklik) Erdewerk (in samestellings soos erdegoed, erdeskottel, erdewerk). 3. Emalje.
In bet. 1 en 2 uit verouderde Ndl. erde, eerde (Mnl. erde, eerde, ook aerde, airde), gewestelik nog bekend in S.Ndl. Bet. 3 het in Afr. self ontwikkel, en verwys na die geglasuurde buitelaag van 'n erde-artikel wat afbreek of afsplinter wanneer dit hard gestamp of laat val word. Anders as in Ndl. waar aard of aarde gebruiklik is, kom die wisseling aa/e(e) voor r gereeld in Afr. voor, o.a. in erdvark naas verouderde aardvark, en ertappel naas die gebruikliker aartappel. In Afr. e(e)-woorde word 'n Hollandse oudheid bewaar wat in die Ndl. skooltaal verlore geraak het (Kloeke 1950). Reeds by Van Riebeeck op 16 Augustus 1659 in die samestelling eerde wallen (Resolusies van die Politieke Raad, C. 1), waarna in Afr. by Pannevis (1880).
Vgl. aarde.

aarde: “die planeet”, – aar-/aard-/aart-/ert-/erd(e) – (veral in ss.) – ; Ndl. aard/aarde (Mnl. aerde/eerde, dial. nog eerde), Hd. erde, Eng. earth, hou wsk. verb. m. Gr. eraze, “op die grond”, vgl. o.a. aarbei, aartappel/ertappel, erdewerk, erdvark.

aarde. In de vroege Middeleeuwen zwoer men bi der erden ‘bij de aarde’. Om zijn woorden kracht bij te zetten, hoefde men niet altijd bij het allerheiligste te zweren. Naast het aanroepen van God en de heiligen tot getuigen dat men de waarheid sprak, kon men ook zijn toevlucht nemen tot menselijke creaturen en andere wonderbaarlijke voortbrengselen van de schepping, zoals de aarde zelf. Gebruikte men de formule ijdel dan werd ze tot meineed en vloek.

aarde ‘grond; aardrijk’ -> Indonesisch arde ‘geleidende verbinding met de aardbodem’; Jakartaans-Maleis arde ‘grondkabel’; Negerhollands aarde, adu, aerde ‘aardrijk’; Creools-Engels (Maagdeneilanden) † adu, ard ‘aardrijk’ .

35. In goede aarde vallen.

Eig. gezegd van het uitgestrooide zaad, dat in goede aarde valt en opschiet; bij overdracht toegepast op denkbeelden en voorstellen, in den zin van: gunstig ontvangen worden; ontleend aan Marcus 4, 8: Het ander (deel van het zaad) viel in de goede aerde, ende gaf vrucht. Vgl. fr. tomber en bonne terre; hd. auf guten Boden fallen; eng. to fall on good ground; ook in Zuid-Nederland; zie Teirl. 406.

424. Dat brengt (of zet) geen zoden (of aarde) aan den dijk,

d.w.z. dat helpt, baat niet; dat brengt geen turf aan den wal (Harreb. II, 434 b); eig. dat brengt geen zoden om den dijk te stutten, die op het punt staat van door te breken (Gijsbr. v. Aemstel, 1288). In de middeleeuwen beteekende soden setten tegen de glooiïng van den dijk aanbrengen; zoden brengen om den dijk te stutten, die op 't punt staat van door te breken; zulke soden werden setsoden genoemdMnl. Wdb. VII, 1005; 1454.. De uitdrukking is in de 17^de eeuw aangetroffen bij Vierlingh, 312: Zijluyden laeten hem duncken dattet verloren gelt is dat zij daeraen hangen (besteden) ende geene aerde aen den dijck en bringht; Vondel, Inwydinge van 't Stadthuis t' Amsterdam, vs. 735: Geen koejenujer maeckt de steên en dorpen rijck: de zeevaert bouwtze, en brengt eerst zoden aen den dijck; Winschooten 271: Dat en kan geen sooden aan den dijk setten: dat mag niet helpen: dat helpt soo veel, als een boon in een brouwketel; in W.D. Hooft's Clucht v. Jan Saly, 7 r:

 Al deetmen al syn best met nacht en dagh te spinnen,
 't Brenght geen soon anden dijck.

Ook bij Halma, 814 lezen wij: Dat brengt geen zooden aan den dijk, die winst kan niet verre strekken, c'est un petit profit, cela ne peut aider beaucoup; bij Sewel, 995: 't Brengt geen zooden aan den dyk ('t brengt geen voordeel aan), it doth not further the business, or it does not profit any thing; zie ook Tuinman I, 373; Harreb. I, 133 a; Ndl. Wdb. III, 2598; Nkr. VII, 21 Juni p. 6. De uitdr. is over geheel Noord- en Zuid-Nederland bekend. Zij luidt in het Friesch: dat bringt gjin seadden oan 'e dyk; oostfri.: dat smit gên sêdden an de dik; voor het Zuidnederlandsch zie Joos, 88; Schuermans, Bijv. 4 a; 63 a; Volkskunde XI, 160; Waasch Idiot. 174 a; 792 a; Loquela 113.

896. Hemel en aarde bewegen,

d.w.z. ‘alles in beweging brengen, alle mogelijke krachten en hulpmiddelen te werk stellen, om zijn doel te bereiken’. De uitdr. kan ontleend zijn aan den Bijbel; vgl. Haggai, 2, 7: Ende ick sal de hemelen, ende de aerde, ende de zee, ende het drooge doen beven; Jesaia, 13, 13: Daerom sal ick den hemel beroeren, ende de aerde sal beweecht worden van hare plaetse, enz. Zie Zeeman, 281; Laurillard, 69; Sewel, 109: Hemel en aarde beweegen om tot zyn oogmerk te komen; Joos, 58; Waasch Idiot. 285; Teirl. II, 26: Hemel en erde verroeren; Ndl. Wdb. VI, 544. Ook het Latijn kent caelum et terras miscere, in den zin van zich aanstellen, opspelen; fr. remuer ciel et terre; hd. Himmel und Erde bewegen; eng. to move heaven and earth. In het Zondagsblad v. Het Volk, 7 Mrt. 1914, p. 3 k. 3: De liberalen brachten hemel en hel in beweging om de regeering aan te sporen het kongres te verbieden.

2383. Het vette der aarde,

d.i. rijkdom en weelde; mnl. dat vette; eene uitdrukking, die ontleend is aan den Bijbel ‘waarin de woorden de vettigheden der aarde of des lands meermalen voorkomen om groote vruchtbaarheid, overvloed van koorn en gras en daarom groote welvaart aan te duiden’; zie Zeeman, 468; Laurillard, 61; Sp. d. Sonden, 9000: Den joden was belovet der erden vethede; Uit één pen, 118: Zij bezat van het vette der aarde zooveel, dat zij een klein huisje in eigendom had; Het Volk, 31 Juli 1915, p. 6 k. 4: Een theorie die hem leert dat voortdurend rijke menschen arm worden en arme menschen rijk, zoodat ieder op zijn beurt het vette der aarde geniet; vgl. o.a. Gen. XXVII, 28; 39; XLV, 18; enz.; fr. la graisse de la terre; eng. the fat of the land.

2397. Geen vinger in de asch (of de aarde) kunnen steken,

niet het minste of geringste kunnen doen; eene herinnering aan den tijd, toen er geen kachels maar open haarden waren, zoodat een kind zeer gemakkelijk een vinger in de asch kon steken (vgl. asschepoester). De uitdrukking dagteekent dan ook uit de 16^de eeuw, blijkens Sart. I, 2, 20: Wy mogen niet een vinger in de Assche steken, wy hebben altijt de Lever gegeten; II, 7, 19: hy steeckt niet een vinger in d'assche buyten hem, ubi quis de minutissimis etiam rebus aliquem crebro, nimiumque diligenter consulit; III, 10, 29: Daer wert niet een vinger in d'assen gesteken, of hy weet het; Tuinman I, 159: Men mag niet een vinger in de assche steken, de meening is, niet het allerminste doen, of het word geweten; D. Meyd.S.v. Rijndorp, Derde Meydag of Verhuystijd, kluchtspel, 's-Gravenhage, 1708. 16: Geen vinger wiert in d'aard gestooken of het wiert voort van haar gerooken, C. Wildsch. III, 23: Mensch! wij kunnen geen vinger in de asch steeken, of hij wil het weeten; W. Leevend, II, 127; Harrebomée I, 21; Nest, 11: Niemand in de buurt kon een vinger in de asch steken, of ze waren er met hunne neuzen bij; B.B. 9: Ik kon geen vinger in de asch steken of mijn zeevader stond klaar mij te corrigeeren; Het Volk, 17 Sept. 1913, p. 8 k. 1: Mij om opheldering te laten vragen door het eerste het beste jonge broekje in de Partij, als ik een vinger in de asch steek, daar pas ik voor; Molema, 15: hij duurt (durft) gijn vinger in de aske steken, moet anderen steeds naar de oogen zien; fr. men kin gjin finger yn 'e yeske stekke. Ook in Zuid-Nederland: ge kunt geenen vinger in de assche steken, of hij weet het, men mag niet het minste doen, of hij bemoeit er zich mede (Antw. Idiot. 1550; Waasch Idiot. 81).

2445. Veel voeten in de aarde hebben,

d.i. veel moeite en zwarigheden opleveren; wellicht ‘eigenlijk ziende op het vellen van een boom, die met veel wortels (figuurlijk voeten; vgl. lat. pes, wortel; pes betaceus, beetwortel) vast in de aarde staat en dus niet met den eersten slag valt; maar altijd overdrachtelijk van allerlei moeilijke ondernemingen gezegd’Volgens H. Beckering Vinckers in Tijdschrift XXXIX, 159 eig. veel voetstappen in den grond, veel heen en weer geloop kosten; er zullen heel wat stappen om moeten worden gedaan (vgl. het zuidndl. ‘veel voeten op de eerde hebben’; Breug. 19 v: T is haest gheseyt, maar t' can qualick wesen; het sou met vreesen veel voeten op d' aerd' brengen; Waasch Idiot. 202: Veel voeten op de eerde hebben, veel geloop, veel drukte veroorzaken (ook Antw. Idiot. 1392); Loquela, 564: Dat heeft veel voeten-op-de-eerde gekost om de zake zooverre te krijgen.. Vgl. Hooft, Brieven II, 82: Schanssen ende sterkten, die voeten in de aerde hebben, ende swaerlijk uit deune (vasthoudende) handen te breken zijn; Coornhert, Vierschare, 424 r: Dat bewijs soude noch al te veel voeten in d'aerde hebben (soomen seydt); wanneer souden wy eynden? Hooft, Ned. Hist. 1; 481; Brieven, 158; 187; 355: Waar uit te scheppen staat, dat de zaak nog veel voeten in d'aarde zouw hebben, ende alzoo alles van geen leyen dak afloopen; V.d. Goes, Briefw. I, 110; R. Ansloo, 456: Nu zie ik, heel bezwaart, hoe al dit werk eerst heeft veel voeten in der aard; V. Moerk. 252: Ik hat het noyt gelooft dat heyliken soo veel voeten in de aert hat; Van Effen, Spect. III, 31; X, 202; W. Leevend IV, 79; Tuinman I, 247; Sewel, 902; Halma, 737; Harreb. I, 6 b; Sjof. 40: 't Had in den beginne heel wat voeten in de aarde gekost; De Telegraaf, 17 Nov. 1914 (avondbl.) p. 5 k. 5: Het over en weer passeeren der Nederlandsch-Duitsche grenzen heeft al heel wat voeten in de aarde gehad; Het Volk, 11 Januari 1915 p. 1 k. 1: Zelfs om deze internationale bijeenkomst op bescheiden schaal te doen plaats hebben, wat heeft het een voeten in de aarde gehad! In de 17^de eeuw kende men in denzelfden zin veel voeten in 't sant hebben, dat voorkomt bij Pers, 732 a; 896 a; vgl. ook het fri. dat het foetten yn 'e groun of yn 't gat; nd. dat hett vêl Föt bi de Er, ist umständlich (Eckart, 135). Syn. Heel wat aarde aan den dijk hebben in Handelsblad, 29 Jan. 1918 (A) p. 1 k. 2: Het had heel wat aarde aan den dijk eer er eenigszins overeenstemming was over het al of niet doorvoeren van den voorgenomen maatregel.